PL171879B1

PL171879B1 - sposób wykladania przewodów transportowych, zwlaszcza rurociagów kanalowych PL PL

Info

Publication number: PL171879B1
Application number: PL93305711A
Authority: PL
Inventors: Klaus Schmager
Original assignee: Huels Troisdorf
Priority date: 1992-04-21
Filing date: 1993-04-21
Publication date: 1997-06-30
Also published as: EP0643788A1; HUT68704A; HUT68174A; HU9403008D0; DE59301813D1; CZ286334B6; WO1993021398A1; JP3558632B2; EP0643789A1; HU9403009D0; WO1993021399A1; US5762450A; PL171902B1; AU4261593A; CA2133996A1; EP0643789B1; HU213785B; JPH07509288A; JP3444883B2; SK279481B6

Abstract

1, w którym X oznacza grupe benzenowa lub pirydynowa, R(1) oznacza grupe (C1-C7)-alkiIowa, R(2), R(3), R(4) i R(5) sa jednakowe lub rózne i oznaczaja niezaleznie od siebie atomy wodoru, grupy (C1-C4)alkilowe lub karboksylowe, L oznacza grupe (C1-C3)al- kilenowa, R(12) i R(13) sa jednakowe lub rózne i niezaleznie od siebie oznaczaja atomy wodoru, grupy (C1-C4)-alkilowe, q oz- nacza zero lub 1, A oznacza 1) grupe z szeregu benzotiofenu, imidazopitydyny, imidazopirymidyny, która jest podstawiona przez do trzech jednakowych lub róznych grup R(14) lub A oznacza 2) grupe bifenylowa, która jest podstawiona grupa R(15) przy czym q=0, R(14) oznacza atom chlorowca, grupe tetrazolilowa, grupe karboksylowa lub fenylowa, R(15) oznacza grupe SO2NH-CON(R17) (R16), SO2NHCOO(R17) lub SO2N(COO(R17))2 , R(16), R(17) sa jednakowe lub rózne i oznaczaja niezaleznie od siebie atomy wodoru, grupy (C1-C6)- alkilowe, grupy (C3-C8)-cykloalkilowe, grupy (C3-C8)-cykloal- kilo-(C1-C4)-alkilowe, grupy fenylo-(C1-C4)-alkilowe, fenylowe, (C2-C6)alkenylowe, (C2-C6)alkenylo-(C1-C4)alkilo- we lub R(16) R(17) tworza razem z atomem N, z którym sa zwiazane pierscien piperydyny oraz ich fizjologicznie dopusz- czalnych soli, znamienny tym, ze zwiazki o wzorze 3, w którym R(1), R(2), R(3), R(4), R(5) i X maja znaczenie wyzej podane, alkiluje sie za pomoca zwiazków o wzorze 4, w którym L, q, R(12) i A maja znaczenie wyzej podane, a U oznacza grupe odszcze- pialna, ewentualnie czasowo wprowadzone grupy ochronne od- szczepia sie i otrzymane zwiazki o wzorze 1 ewentualnie przeprowadza sie w ich fizjologicznie dopuszczalne sole. Fig. 6 PL PL

Description

Przedmiotem wynalazku jest układ wykładzin w przewodach transportowych, zwłaszcza w rurociągach kanałowych z możliwością kontroli i sposób wykładania przewodów transportowych, zwłaszcza rurociągów kanałowych.

Wykładanie jest sposobem naprawiania uszkodzonych, na ogół podziemnych, przewodów transportowych poprzez umieszczenie w uszkodzonym przewodzie nowego odcinka rury wewnętrznej.

W znanym sposobie wykładania długie pasmo rury, składające się z zespawanych ze sobą rur z tworzywa sztucznego, np. polietylenu, jest wsuwane w uszkodzony odcinek kanału. Ponieważ rury są w niewielkim stopniu elastyczne, niezbędne jest wykonywanie dużych wykopów.

W przypadku tzw. wykładania krótkimi rurami, krótkie rury o długości ok. 0,5 do 1 m są zestawiane w istniejących standardowych szybach kanałowych i z tych szybów wsuwane lub wciągane w naprawiany odcinek kanału, jak to przedstawiono w niemieckim opisie patentowym nr DE-A 34 13 294.

Rury te nie są z reguły, na skutek dużej ilości połączeń rurowych, wystarczająco uszczelnione, aby nie występowało przesiąkanie na zewnątrz, a w przypadku obecności wód gruntowych (wnikanie wody od zewnątrz), aby nie występowało przesiąkanie do wewnątrz. Ponadto stosunkowo sztywne rury z tworzywa sztucznego można stosować jedynie wówczas, gdy uszkodzony odcinek kanału posiada w dużym stopniu niezmienną średnicę wewnętrzną.

W niemieckim opisie patentowym nr DE-A 27 04 430 zaproponowano już naprawianie rur kanałowych w ten sposób, że do wnętrza rury odpływowej wprowadzany jest elastyczny przewód rurowy, którego średnica zewnętrzna jest mniejsza niż wewnętrzna średnica rury odpływowej, przy czym elastyczny przewód rurowy jest umieszczany w pewnym odstępie w stosunku do rury odpływowej, tworząc wokół niej komorę o kształcie pierścieniowym. W tym rozwiązaniu wspomniana komora pierścieniowajest wypełniana utwardzaną masą wypełniającą o niskiej lepkości, przy czym jako masa wypełniająca stosowany jest np. cement magnezowy. Istotną wadą tego sposobu jest to, że centrowanie wewnętrznej wykładziny względem naprawianej rury jest niemożliwe do przeprowadzenia lub wymaga sporych nakładów. Przy oddziałującym od zewnątrz ciśnieniu wody powstaje ponadto niebezpieczeństwo w postaci wgniecenia nowego przewodu rurowego.

W celu wyeliminowania tych wad w niemieckim opisie patentowym nr DE-A1 39 30 984 zaproponowane zostało rozwiązanie, w którym do wykładania stosowany jest wąż wykładzinowy (inliner) z miękkiego PCW, który po stronie zewnętrznej posiada warstwę silnie skłębionych włókien poliamidowych, spełniającą rolę elementu dystansowego. W utrzymywanej przez warstwę skłębionych włókien pierścieniowej przestrzeni między naprawianą rurą kanałową i właściwą wykładziną wewnętrzną jest umieszczana i poddawana utwardzaniu szybkoschnąca zaprawa (tzw. warstwa zaporowa). Podobne rozwiązanie zostało zaproponowane w niemieckim opisie patentowym nr DE-A1 39 34 980, przy czym jako materiał na wykładzinę wewnętrzną przewidywany jest również polietylen o dużej gęstości.

Miękki PCW wykazujejednak w wielu zastosowaniach brak odporności na chemikalia. Na zakończenie należy stwierdzić, że wytwarzanie tych dwuwarstwowych wykładzin wewnętrznych (właściwa wykładzina wewnętrzna oraz warstwa skłębionych włókien) jest kosztowne, a w przypadku wielu połączeń materiałowych praktycznie niemożliwe.

Z publikacji Sonderdruck aus bbr 5/90; U-Liners; Protokoll einer Sanierung, Imbema Rohrsanierungs GmbH znany jest sposób wykładania kanałów ściekowych, w którym sztywna rura bez końca z polietylenu o dużej gęstości jest w stanie silnego nagrzania składana fabrycznie do przekroju w kształcie litery U, po czym przekrój ten jest ustalany przy pomocy taśm. Ten nadal sztywny twór jest następnie wciągany do kanału i nagrzewany przy pomocy pary wodnej pod ciśnieniem wynoszącym około 130 kPa (1,3 bar) nagrzewany do stanu termoplastycznego, przy czym rura z polietylenu o wysokiej gęstości przyjmuje ponownie swój pierwotny przekrój. Sposób ten charakteryzuje się wysokimi nakładami i dużym zużyciem energii.

Z publikacji międzynarodowej nr WO 91/10862 oraz prospektu firmowego Steuler Umwelttechnik, Bekaplast fur Kanalrohre, 1989 znana jest uszczelniająca taśma z wypustkami do wykładania rur ściekowych. Ta sztywna wykładzina z polietylenu o wysokiej gęstości nadaje sięjednak wyłącznie do późniejszych napraw eksploatowanych rur kanałowych o dużej średnicy.

W niemieckim opisie nr DE-U 90 12 003 podaje się sposób wykładania rur, w którym w przestrzeń, która zostaje utworzona pomiędzy taśmą z tworzywa sztucznego mającą na zewnątrz wypustki i rurą kanałową, wprowadza się zaprawę dla przymocowania taśmy. Sposób ten ma tę wadę, że w przypadku uszkodzonych rur końcowych zaprawa może ściekać do znajdujących się w rurze rys i nie zostać całkowicie rozprowadzona w napełnianej przestrzeni, tak że nią można z góry przewidzieć potrzebnej ilości zaprawy. Poza tym niewystarczające napełnienie zaprawą prowadzi do wadliwego mocowania taśmy.

W publikacji międzynarodowej nr WO-A 8 803 593 zaproponowano sposób wykładania, w którym umieszcza się mającą postać wstęgi pierwszej taśmę z tworzywa sztucznego, na którą nakłada się zaprawę i na koniec mocuje się drugą taśmę z tworzywa sztucznego w mocowaniach pierwszej taśmy. Sposób ten może być jedynie stosowany w rurach kanałowych nadających się do chodzenia.

Z niemieckiego opisu patentowego nr DE-C 23 62 784 znany jest system, w którym powleczony jednostronnie tworzywem sztucznym wąż z włókniny zostaje przedtem nasycony żywicą i utwardzaczem w taki sposób, że po wprowadzeniu do naprawianego rurociągu metodą przewijania oraz po dociśnięciu do ścianek rury pod działaniem ciśnienia wody podlega on utwardzeniu po nagrzaniu układu i w ten sposób tworzy nowy układ rurociągów o sztywnych ściankach. Ponieważ układ żywica-utwardzacz w nośnej warstwie włókniny dysponuje ograniczonym czasem przeróbki (czasem garowania), nasycenie, transport na miejsce budowy (ewentualnie w chłodni) oraz samo wprowadzenie muszą następować w stosunkowo krótkim przedziale czasu. Ten system z udziałem impregnowanej żywicą włókniny stanowi w przypadku naprawy całego ciągu rur rozwiązanie o dużych możliwościach dopasowania. Niekorzystna w tym przypadku jest możliwość wnikania powietrza podczas procesu przewijania, koszty związane ze stosunkowo krótkim okresem między nasyceniem włókniny żywicą i utwardzaniem w naprawianym ciąg rur oraz stosunkowo długie nagrzewanie.

Sposób ten daje ponadto zadowalające wyniki jedynie w przypadku zastosowania do naprawy rur, które nie mają większych pęknięć lub wyżłobień, ponieważ żywica mogłaby przez nie 'wydostawać się przed utwardzeniem lub też nowe koryto przepływowe wskazywałoby zbyt duże nierówności. W podobnym sposobie według europejskiego opisu patentowego nr EP-A1 0 260 341 wada ta została wyeliminowana w ten sposób, że w naprawiany kanał wciąga się najpierw zewnętrzny, nasycony żywicą wąż z włókniny, po czym w tym zewnętrznym wężu umieszczany jest metodą przewijania wewnętrzny wąż kalibrujący, również nasycony żywicą. Po utwardzeniu żywicy powstaje nowa sztywna rura, która nie ma żadnego połączenia z naprawianą, starą rurą. Użycie dwóch, nasyconych żywicą, węży z włókniny pociąga za sobą znaczne zwiększenie kosztów realizacji tego sposobu.

Mimo licznych propozycji rozwiązań w zakresie wykładania uszkodzonych rur kanałowych brak dotychczas układu i sposobu, które:

-nie wymagałyby dodatkowych prac ziemnych, tzn. wykorzystywałby istniejące konstrukcje szybów,

-mogłoby być stosowane również w przypadku silnego uszkodzenia starej rury kanałowej, a także innych niż okrągły, przekrojów kanału,

- nie wymagałyby przy układaniu wysokich nakładów i zużycia energii,

-bez istotnego zmniejszenia przekroju przepływowego prowadziłoby do powstania wyposażonej w wewnętrzną wykładzinę rury o wysokiej wytrzymałości mechanicznej i odporności chemicznej,

- zapewniałyby absolutną szczelność chroniącą przed przesiąkaniem do wewnątrz i na zewnątrz, a w szczególności spełniałyby wymagania szczelności dla rurociągów z tworzyw sztucznych według DIN 4033,

- nadawałyby się do zastosowania dla wszystkich przekrojów rur bez konieczności ponoszenia dodatkowych nakładów, zwłaszcza dla rur nie nadających się do chodzenia.

Celem wynalazku jest zaproponowanie układu i sposobu, który spełniałby powyższe wymagania. Celem wynalazku jest także ułatwienie kontroli wykładziny wewnętrznej.

Kolejnym celem wynalazku jest ponadto uproszczenie późniejszych napraw wykładziny wewnętrznej w razie uszkodzenia.

Układ wykładzin w przewodach transportowych, zwłaszcza rurociągach kanałowych z jedną wykładziną wewnętrzną termoplastyczną w kształcie węża, która na swej zewnętrznej powierzchni posiada elementy, korzystnie wypustki, do kształtowego umocowania w utwardzalnej masie, którą stanowi zaprawa, według wynalazku charakteryzuje się tym, że między wykładziną wewnętrzną i przeznaczonym do naprawy przewodem transportowym w postaci rurociągu kanałowego usytuowanajest druga wykładzina (preliner) termoplastyczna w kształcie węża, przy czym umieszczone na zewnętrznej powierzchni wewnętrznej wykładziny elementy do kształtowego mocowania, korzystnie wypustki wyznaczają określony odstęp między wykładziną wewnętrzną i drugą wykładziną tworząc przestrzeń pierścieniową.

Jako druga wykładzina wewnętrzna w najprotszym przypadku może zostać zastosowany gładki wąż z materiału termoplastycznego.

Wewnętrzna, termoplastyczna wykładzina w postaci węża ma zazwyczaj ścianki o grubości od 1,5 mm do 5 mm, przy czym do napraw kanałów o większej średnicy nominalnej (np. powyżej 1000 mm) można stosować również większe grubości ścianek. Odpowiednio do tego, w przypadku naprawy kanałów o mniejszych średnicach (np. 150 mm) można dobierać mniejsze grubości ścianek.

Właściwa, wewnętrzna wykładzina posiada po stronie zewnętrznej elementy dystansowe, które mogą mieć kształt np. podciętych żeber lub warstwy silnie skłębionych włókien zgodnie z DE - Al 39 30 984. Zalecane jest jednak pokrycie późniejszej zewnętrznej strony wykładziny dużą ilością wypustek, których średnica wynosi korzystnie od 5 do 15 mm, a długość od 8 do 20 mm, przy czym średnica ich główekjest większa od średnicy podstaw, co powoduje powstanie podcięcia. Kształt tych wypustek jest w zasadzie znany. Odstęp między poszczególnymi wypustkami wynosi ok. 1,5 do 4 cm, tak że na 1 m² przypada ok. 500 do 5000 wypustek.

Wypustki służą po pierwsze jako elementy dystansowe dla drugiej wykładziny (prelinera), tak że po ułożeniu pierwszej warstwy wykładziny w drugiej warstwie, między drugą warstwą i właściwą wykładziną utrzymywana jest przestrzeń o ' kształcie pierścienia. W tę pierścieniową przestrzeń wchodzą poszczególne wypustki. Pierścieniowa przestrzeń jest wypełniona utwardzalną masą, np. żywicą syntetyczną. Masa ta zostaje następnie poddana utwardzaniu. Jako utwardzalna masa zalecana jest rzadkopłynna zaprawa (warstwa zaporowa).

Po wypełnieniu i utwardzeniu tej pierścieniowej przestrzeni, przy użyciu np. zaprawy, wypustki stanowią dzięki swym podcięciom również elementy kotwiące, które mocują wewnętrzną wykładzinę do utwardzonej zaprawy. Utwardzona zaprawa (warstwa zaporowa) tworzy przy tym sztywną (nową) rurę, która od zewnątrz jest izolowana przez drugą wykładzinę, a od wewnątrz jest wyłożona wewnętrzną wykładziną.

W przypadku ewentualnego późniejszego uszkodzenia drugiej wykładziny i wniknięcia wody od zewnątrz (wody gruntowe) należy liczyć się z tym, że woda dostanie się między utwardzoną warstwę zaprawy i wewnętrzną wykładzinę. Stosunkowo elastyczna wykładzina wewnętrzna nie ulega przy tym jednak ściśnięciu, tzn. wgnieceniu, ponieważ wypustki są utrzymywane przez utwardzoną zaprawę. Zależnie od geometrii wypustek można przy tym przenosić ciśnienia zewnętrzne do 300 kPa, zanim wypustki zostaną wyciągnięte ze skorupy rury.

W zalecanej postaci wykonania wynalazku między drugą warstwą wykładziny w postaci węża z tworzywa termoplastycznego (draga wykładzina, środkowa wykładzina) i naprawianym przewodem transportowym (rurociągiem kanałowym) przewidziana jest trzecia (zewnętrzna) wykładzina w postaci węża z tworzywa termoplastycznego, przy czym wykładzina trzecia (zewnętrzna) po stronie wewnętrznej lub druga (środkowa) wykładzina po stronie zewnętrznej posiada elementy, np. wypustki, które służą do utrzymywania odstępu między drugą (środkową) wykładziną i wykładziną trzecią (zewnętrzną), na skutek czego między drugą i trzecią wykładziną tworzy się wolna przestrzeń o kształcie pierścieniowym, spełniająca rolę przestrzeni kontrolnej do stwierdzania i ewentualnego usuwania nieszczelności w jednej z wykładzin (układ trójwarstwowy).

Wypustki na zewnętrznej stronie warstwy wykładziny środkowej lub wewnętrznej stronie wykładziny zewnętrznej (trzeciej) mają korzystnie grubość 0,5 do 2 mm i średnicę od ok. 3 do 30 mm, a średni odstęp między nimi wynosi od 3 do 40 mm. Wymiary tych wypustek nie są znaczące, ponieważ służą one jedynie do utrzymywania przekroju swobodnego przepływu.

Zgodnie z inną zalecaną postacią wynalazku w jednej z zastosowanych wykładzin (wykładzina zewnętrzna, wykładzina środkowa, wykładzina wewnętrzna) zatopiona jest folia metalowa, np. z aluminium. Ta folia zaporowa służy jako bariera przeciwko przenikaniu lub dyfuzji chlorowanych węglowodorów itp. związków, które mogą przenikać przez termoplastyczny materiał wykładzin. W wykonaniu dwuwarstwowym (wykładzina zewnętrzna i wykładzina zewnętrzna) zaleca się umieszczenie folii zaporowej w wykładzinie zewnętrznej, natomiast w wykonaniu trójwarstwowym (wykładzina zewnętrzna, środkowa i wewnętrzna) w wykładzinie środkowej.

Zaleca się, aby jako tworzywo termoplastyczne stosować na wykładziny polietylen o wysokiej gęstości i/lub polietylen o bardzo niskiej gęstości p: p mniejsze niż 0,915 g/cm³(zalecana p mniejsza niż 0,905 g/cm³), przy czym moduł sprężystości E (twardość) materiału, mierzona według DIN 53 457 (pomiar nachylenia stycznej (moduł) przy wydłużeniu 0,5%, prędkości odkształcania 1 %/min, temperaturze 23°C) wynosi korzystnie 30 do 900 N/mm , w szczególności 100 do 600 N/mm ,

Nie zaleca się jednak stosowania czystego polietylenu o bardzo niskiej gęstości, lecz zaleca się mieszaninę o zawartości do 75% wag. polietylenu wysokiej gęstości. W ten sposób zwiększa się w istotnym stopniu wytrzymałość mechaniczną bez zbytniego obniżania elastyczności materiału.

Szczególnie korzystne pokazało się zastosowanie polietylenu o wysokiej gęstości (0,93 < p < 0,95 g/cm³) o niskim module sprężystości E, znajdującym się według pomiaru zgodnego z DIN 53 457, w zakresie do 900 N/mm², korzystnie do 600 N/mm². Zalecane są zwłaszcza mieszaniny o zawartości od 30 do 70% wag. polietylenu o bardzo niskiej gęstości i 70 do 30% wag. polietylenu o wysokiej gęstości, przy czym moduł sprężystości E mieszaniny, mierzony według DIN 53 457, wynosi przy średniej nominalnej średnicy wykładziny od 50 do 500 N/mm , w szczególności 150 do 300 N/mm². Moduł materiału, (wyznaczany z nachyleniem siecznej w przedziale wydłużenia od 1% do 2% na wykresie odkształceń w funkcji naprężeń, mierzony według DIN 53 457/ISO 527 przy prędkości odkształcania 1 %/min. temperaturze 23°C) leży między 40 i 400 N/mm², w szczególności między 75 i 230 N/mm².

Przy mniejszych średnicach nominalnych należy dążyć do większej elastyczności (mniejszy moduł sprężystości E), podczas gdy przy większych średnicach nominalnych zalecany jest wyższy moduł sprężystości E (większa sztywność). Zaleca się, aby stosunek modułu sprężystości E do średnicy nominalnej wynosił 0,2 do 2,5 N/mm , w szczególności 0,3 do 1,5 N/mm³.

Nieoczekiwanie okazało się, że użyty polietylen o bardzo niskiej gęstości, a zwłaszcza zalecane mieszaniny z polietylenu wysokiej gęstości i polietylenu o bardzo niskiej gęstości wykazują znakomitą odporność chemiczną na prawie wszystkie wchodzące w grę media, która jest znacznie większa niż odporność polietylenu o bardzo niskiej gęstości.

Zgodnie z zalecaną postacią wykonania wynalazku, do przewidzianego na wykładzinę wewnętrzną tworzywa sztucznego dodawany jest jasny pigment, tak aby uzyskać wykładzinę o jasnym zabarwieniu. Jako miernik stopnia jasności ewentualnie sumarycznego współczynnika odbicia w zmatowionej próbce wyznaczana jest tzw. wartość L według DIN 5033, część 4 (metoda spektralna, rodzaj światła C, kąt obserwacji 2°, geometria 0°/45 j. Wartość L równa 100 oznacza, że 100% padającego światła (rozproszonego) ulega odbiciu (idealnabiel). Zgodna z wynalazkiem wykładzina posiada korzystnie ogólny współczynnik odbicia powyżej 30%, korzystnie powyżej 60% (wartość L większa od 30 lub większa od 60). Ułatwia to w znacznym stopniu późniejszą kontrolę naprawionego kanału przy użyciu kamery wideo.

Według alternatywnego wykonania wynalazku do przewidzianego na wewnętrzną warstwę wykładziny tworzywa termoplastycznego nie dodaje się barwników ani sadzy w celu uzyskania przezroczystej lub prześwitującej wykładziny. Miernikiem ogólnej przepuszczalności światła jest stwierdzenie, jaka część prostopadle padających promieni świetlnych (380-780 nm) przechodzi przez próbkę (łącznie ze światłem rozproszonym). Ogólna przepuszczalność światła przez wykładzinę w tej postaci wykonania wynalazku wynosi powyżej 30%, korzystnie powyżej 50%. Umożliwia to późniejszą kontrolę otaczającej wykładzinę zaprawy pod względem obecności większych luk, pęcherzyków powietrza lub pęknięć.

celu wykonania zgodnej z wynalazkie^n wykładziny w KsztaicC z taśmy z tworzywa termoplastycznego formowany jest w znany sposób wąż, przy czymjeden boczny pas o szerokości np. 3 do 10 cm, korzystnie ok. 4,5 cm, jest przykrywany drugim, równoległym do niego, bocznym pasem. W obszarze zachodzenia na siebie boczne pasy są zgrzewane termicznie, zwykle szwem podwójnym. Utworzony między pojedynczymi szwami kanał kontrolny służy do kontroli szczelności zgrzewanych szwów. Szew biegnie przy tym w przybliżeniu równolegle do podłużnej osi wykładziny.

Do wykonaniajednorodnych, posiadających wypustki wykładzin stosowanajest odpowiednio, znana jako taka z innych materiałów, wyposażona w wypustki taśma z, korzystnie elastycznego, tworzywa termoplastycznego, przy czym nie posiadający wypustek, boczny pas o szerokości np. 3 do 10 cm, zwykle około 4,5 cm, jest przykrywany drugim, równoległym do niego, pasem bocznym. W obszarze zachodzenia na siebie boczne pasy są zgrzewane termicznie, zwykle szwem podwójnym. Szew biegnie przy tym w przybliżeniu równolegle do podłużnej osi wykładziny.

Szczególnie korzystne jest, jeżeli w obszarze podwójnego szwu między obydwoma szwami umieszczony jest przynajmniej jeden rząd wypustek. Liczba wypustek (elementów dystansowych lub kotwiących) w obszarze szwu, przypadająca na 1 m², powinna odpowiadać liczbie wypustek na pozostałej części taśmy. W tym celu wypustki są rozmieszczone w przesuniętych względem siebie, biegnących równolegle do siebie i do podłużnej osi taśmy, rzędach, przy czym między każdymi dwoma, sąsiadującymi ze sobą rzędami wypustek pozostaje przestrzeń o szerokości od ok. 0,5 do 2 cm, wystarczająco szeroka do poprowadzenia szwu. W przypadku większych średnic naprawianej rury można w celu otrzymania wykładziny o większej średnicy połączyć ze sobą kilka taśm z wypustkami.

Zgodnie z tym rozwiązaniem istnieje praktycznie możliwość wykonywania wykładziny na wymiar, dla zróżnicowanych średnic kanałów.

Zgodne z wynalazkiem wykładziny można w zasadzie dzięki ich wysokiej elastyczności umieszczać w naprawianym odcinku kanału przy pomocy tzw. metody przewijania. Zazwyczaj jednak wykładziny są przeciągane od jednego, istniejącego już szybu kanałowego (szyb standardowy) do następnego istniejącego szybu kanałowego, przy czym można również pokrywać szyby pośrednie. W tym celu wykładzina może być składana w kształcie litery U lub S i przeciągana przez zagięcia o stosunkowo małym promieniu.

Konfekcjonowane przez wytwórcę wykładziny są korzystnie ustawiane na bębnie przy konstrukcji szybu. Przy pomocy ustawionego nad otworem wejściowym przyrządu kształtującego wykładzinajest w trakcie procesu wciągania składana w kształcie litery U, co w porównaniu ze stanem wyjściowym daje około 50% zmniejszenie przekroju wraz z odpowiadającym mu obniżeniem sztywności. Dzięki temu, np. przy pomocy umieszczonego wewnątrz konstrukcji szybu kolanka z polietylenu, możliwe jest wygodne zginanie wykładziny o 90° i wprowadzanie jej w naprawiany odcinek kanału. Z każdego końcowego szybu naprawianego odcinka poszczególne wykładziny są wyciągane również przy pomocy przyrządu zaginającego.

Szczególnie korzystne jest przy tym to, że wykładziny nie muszą być podgrzewane przed wciąganiem w rurociąg kanałowy, tzn. że można je umieszczać na miejscu w temperaturze otoczenia.

Sposób wykładania przewodów transportowych, zwłaszcza rurociągów kanałowych, według wynalazku polega na tym, że w przeznaczonym do naprawy przewodzie transportowym w postaci rurociągu kanałowego umieszcza się najpierw wykładzinę zewnętrzną termoplastyczną w kształcie węża (preliner), a następnie w wykładzinie zewnętrznej (prelinerze) umieszcza się wykładzinę wewnętrzną termoplastyczną w kształcie węża, przy czym wykładzina wewnętrzna na swej zewnętrznej stronie posiada elementy w postaci wypustek do utrzymywania określonego odstępu dla utworzenia pierścieniowej przestrzeni między wykładziną wewnętrzną i drugą wykładziną zewnętrzną, a na zakończenie pierścieniową przestrzeń między wykładziną zewnętrzną (prelinerem) i wykładziną wewnętrzną wypełnia się utwardzalną masą, korzystnie

171 879 zaprawą, po czym utwardzalną masę poddaje się utwardzaniu do postaci sztywnej skorupy rurowej, w której na zasadzie połączenia kształtowego zakotwione są wypustki.

W postaci wykonania z dwiema wykładzinami (układ dwuwarstwwoy), tzn. bez przestrzeni kontrolnej, w naprawiany kanał wciąga się zgodnie ze sposobem według wynalazku najpierw wykładzinę zewnętrzną (preliner). Następnie w wykładzinę zewnętrzną wciąga się wykładzinę wewnętrzną, której zewnętrzna powierzchnia jest wyposażona w wypustki.

W postaci wykonania z trzema wykładzinami (układ trójwarstwowy), tzn. z przestrzenią kontrolną, w naprawiany kanał wciąga się najpierw wykładzinę zewnętrzną. Jeżeli przy tym zewnętrzna wykładzina posiada wypustki, są one umieszczone po wewnętrznej stronie. Następnie w wykładzinę zewnętrzną wciąga się wykładzinę środkową, ewentualbie wypustkami na zewnątrz, a potem w wykładzinę środkową wciąga się wykładzinę wewnętrzną, której zewnętrzna powierzchnia jest wyposażona w wypustki.

W ten sposób powstaje dwu- lub trójwarstwowy układ wykładzin, który może być oczywiście w razie potrzeby uzupełniany kolejnymi warstwami (wykładzinami), o ile jest do przyjęcia związane z tym zmniejszenie przekroju.

W miarę możliwości spoiny powinny być umieszczane w najwyższym obszarze rury kanałowej.

W postaci wykonania z dwiema wykładzinami (układ dwuwarstwowy), tzn. bez przestrzeni kontrolnej, pierścieniową przestrzeń między wykładziną zewnętrzną (prelinerem) i wykładziną wewnętrzną, której zewnętrzna powierzchnia jest wyposażona w wypustki, po wciągnięciu obu wykładzin wypełnia się np. rzadkopłynną zaprawą (materiałem zaporowym). Zaprawa ta może być w zasadzie wprowadzana do kanału już w trakcie wciągania wykładziny wewnętrznej, zaleca się jednak jej późniejsze zalewanie w znany sposób. Oba końce wykładzin uprzednio mocuje się i uszczelnia w obszarze konstrukcji szybu na wewnętrznej ściance naprawianego kanału. Wykładzinę wewnętrzną poddaje się następnie od wewnątrz działaniu płynu (powietrza lub korzystnie wody) pod ciśnieniem rzędu 20 do 100 kPa, korzystnie ok. 50 kPa. Wykładzina układa się przy tym przy ściankach kanału, a wypustki wykładziny wewnętrznej pozwalają zachować pierścieniową przestrzeń o stałym kształcie.

Przy wylewaniu zaprawy pierścieniowa przestrzeń zostaje całkowicie wypełniona rzadkopłynną zaprawą. Temperowanie płynu wewnątrz wykładziny może opóźnić lub przyspieszyć utwardzanie zaprawy. Użycie wysokowytrzymałej zaprawy nadaje wypełnionej przestrzeni pierścieniowej cechy skorupy nośnej, która gwarantuje zarazem statykę wykładziny. Już po 12 godzinach utwardzania przy średnicy nominalnej dN = 800 mm spełnione zostają wszystkie warunki w zakresie naprężeń, stawiane wykładzinom samonośnym zgodnie z przepisami IfBT (Richtlinie fur Auswahl und Anwendung von Innenauskleidungen mit Kunststoffbauteilen fur Misch- und Schmutzwasserkanale, Anforderungen und Prufungen, 09.82) i ATV A 127 (Richtlinie fur die statische Berechnung um Entwasserungskanalen und Leitungen).

Jeżeli naprawiany rurociąg podlega szczególnie wysokim wymaganiom mechanicznym (statycznym), wówczas można zastosować dwie, wyposażone po stronie zewnętrznej w wypustki, wykładziny wewnętrzne, przy czym obie powstałe przestrzenie pierścieniowe są wypełniane np. zaprawą.

W postaci wykonania z trzema wykładzinami (układ trójwarstwowy), tzn. z przestrzenią kontrolną, pierścieniową przestrzeń między wykładziną wewnętrzną i wykładziną środkową, podobnie do sposobu, opisanego uprzednio w odniesieniu do układu dwuwarstwowego, wypełnia się zaprawą. W tym trójwarstwowym układzie pierścieniowa przestrzeń między wykładziną wewnętrzną i wykładziną środkową tworzy przestrzeń kontrolną, co bezpośrednio po naprawie lub później umożliwia stwierdzenie przecieków przy pomocy znanych środków, jak np. przykładanie nad- lub podciśnienia, odsysanie lub wychwytywanie cieczy wnikającej do przestrzeni kontrolnej, przy użyciu cienkiego węża kontrolnego, pomiar oporu elektrycznego przez sondę kontrolną itp. Zlokalizowany w ten sposób przeciek można również uszczelnić w znany sposób poprzez wstrzyknięcie do pierścieniowej przestrzeni kontrolnej środka podlegającego utwardzaniu i/lub pęcznieniu.

W innej postaci wykonania wynalazku o przynajmniej trójwarstwowej budowie między dwiema zewnętrznymi wykładzinami umieszcza się nasyconą podatnym na pęcznienie środkiem

171 879 tkaninę, w szczególności tzw. geotkaninę, spełniającą funkcję środka samouszczelniającego. Jako podatny na pęcznienie środek stosowany jest np. bentonit. Grubość nasyconej tkaniny wynosi korzystnie ok. 3 - 5 mm.

Układ wykładzin według wynalazku łączy w dotychczas niespotykanym stopniu tak sprzeczne po części własności, jak:

-wysoką elastyczność dla łatwiejszego wprowadzania wykładzin przez istniejące konstrukcje szybów,

- wysoką odporność chemiczną na działanie agresywnych mediów,

- absolutną szczelność na przesiąkanie do wewnątrz i na zewnątrz,

- wysoką stabilność własną oraz wytrzymałość mechaniczną, np. pod działaniem naprężeń zewnętrznych (ruchów ziemi) i wewnętrznych podczas późniejszego czyszczenia strumieniem wody pod dużym ciśnieniem,

- długi czas eksploatacji,

- możliwość zastosowania również w przypadku niedostępnych rurociągów kanałowych,

- możliwość zastosowania również w przypadku niekołowych przekrojów kanałów, łuków rur itp. oraz silnie uszkodzonych kanałów, do których woda przedostaje się od zewnątrz,

- niskie zużycie energii oraz małe koszty, związane z ich układaniem,

- niewielkie straty przekroju,

- zabezpieczenie przed przywieraniem osadów,

- niskie koszty.

W zalecanym układzie trójwarstwowym uzyskuje się ponadto możliwość kontroli szczelności oraz możliwość dokonywania napraw.

Przedmiot wynalazku jest uwidoczniony w przykładzie wykonania na rysunku, na którym fig. 1 przedstawia taśmę z wypustkami, przeznaczoną na wykładzinę wewnętrzną, fig. 2 wykładzinę wewnętrzna według wynalazku, fig. 3 - szczegół X według fig. 2 ukazujący spoinę, fig. 4 - przeznaczony do naprawy kanał z wykładziną zewnętrzną (prelinerem) i wykładziną wewnętrzną, w przekroju, fig. 5 - przeznaczony do naprawy kanał podczas wciągania wykładziny wewnętrznej w przekroju wzdłużnym, fig. 6 - przeznaczony do naprawy kanał podczas wypełniania przestrzeni pierścieniowej w przekroju wzdłużnym, fig. 7 - przeznaczony do naprawy kanał w przekroju (fragment układu dwuwarstwowego), fig. 8 - przeznaczony do naprawy kanał w przekroju (fragment układu trój warstwowego), fig. 9 - przeznaczony do naprawy kanał przed wypełnieniem przestrzeni pierścieniowej w przekroju, fig. 10 - przyłączenie wykładziny wewnętrznej do końca kanału (układ trójwarstwowy).

Przykład I. Rurociąg kanałowy 1 o średnicy nominalnej 300 mm (DN 300) ma być naprawiany przy użyciu układu dwuwarstwowego (bez przestrzeni kontrolnej). Rurociąg kanałowy 1 posiada szyby o standardowej konstrukcji, rozmieszczone we wzajemnych odstępach wynoszących 60 m (fig. 5).

W celu wykonania wykładziny zewnętrznej (prelinera) 3 zestaw, składający się z:

75% wag. polietylenu o bardzo niskiej gęstości (Norsoflex®LW 1910; F-ma EniChem; moduł sprężystości E 65 N/mm²)

25% wag. polietylenu o wysokiej gęstości (Vestolen® A 3512 Natur; F-ma Huls AG; moduł sprężystości E = 590 N/mm²)

2% wag. pigmentu białego (PMM 869, F-ma Polyplast Muller) % wag. polietylenu y wyuoldej gęstości(Vestolen® A3512 R, F-ma HiilsAG; zawierający sadze), jest homogenizowany w znanej specjalistom wytłaczarce judneślimakowuj i wytłaczany do postaci płaskiej folii o szerokości ok. 1 m i grubości 2,5 mm. Po obustronnym przycięciu taśmy do szerokości 985 mm zostaje z niej w drugiej operacji ukształtowana wykładzina zewnętrzna (preliner) 3 o średnicy zewnętrznej równej 300 mm, przy czym w obszarze zachodzenia na siebie brzegów taśmy jest ona zgrzewana z utworzeniem dwóch spoin, pomiędzy którymi leży kanał kontrolny. Materiał wykładziny zewnętrznej 3 posiada moduł sprężystości równy 150 N/mm . Stosunek modułu sprężystości E do średnicy nominalnej (sztywność względna) wynosi w związku z tym 0,5 N/mm².

Do wykonania wykładziny wewnętrznej 2 zastosowany został następujący skład:

50% wag. polietylenu o bardzo niskiej gęstości (Norsoflex®LW 1910; F-ma EniChem; moduł sprężystości E 65 N/mm²)

Zestaw ten został poddany homogenizacji w wytłaczarce jednoślimakowej i wytłaczaniu na walcarce z pierwszym walcem, który posiada lekko stożkowe otwory, oraz drugim walcem. W szczelinie między walcami termoplastyczny materiałjest wciskany w lekko stożkowe otwory. Po ściągnięciu taśmy z walca otrzymuje się wyposażoną w wypustki taśmę uszczelniającą 13. Wypustki o początkowej długości 13 mm są następnie, przy pomocy drugiej walcarki z walcem stalowym i walcem gumowym ustawionymi w odległości 12 mm, poddawane spęcznianiu, w wyniku którego pojedyncze, spęczone do długości ok. 10 mm, wypustki 4 otrzymują odpowiednie podcięcia 11. W przedstawionym przykładzie wykonania taśma uszczelniająca 13 ma 3 mm grubości. Wypustki 4 mają długość W mm, średnicę u nasady 5 mm i średnicę łba 8 mm.

Półprzejrzysta (mętna) wykładzina wewnętrzna 2 o całkowitej przepuszczalności światła równej 53% posiada moduł sprężystości E równy 260 N/mm, w związku z czym sztywność względna, odniesiona do średnicy nominalnej 300 mm, wynosi 0,86 N/mm⁵.

Wykładzina zewnętrzna 3 i wykładzina wewnętrzna 2 są przycinane do długości np. 60 m, przebadane ze względu na szczelność i transportowane na miejsce budowy na bębnie. Na fig. 5 przedstawiono bliżej wciąganie wykładziny zewnętrznej 3 w naprawiany kanał 1. Wykładzina zewnętrzna 3 jest przy tym wciągana do kanału 1 ze standardowego szybu 14. W tym celu wykładzina zewnętrzna 3 jest najpierw składana przy pomocy przyrządu 15 w kształt litery U i wciągana przy pomocy liny 16, za pośrednictwem prowadnicy rolkowej 17 i przyrządu zaginającego 18, do rurociągu kanałowego 1.

Po wciągnięciu wykładziny zewnętrznej 3 w ten sam sposób wykładzina wewnętrzna 2 zostaje wciągnięta w wykładzinę zewnętrzną (fig. 4). Następnie na obu końcach wykładziny wewnętrznej 2 usuwa się wypustki 4 na długości 10 cm. Te pozbawione wypustek końce 31 wykładziny wewnętrznej 2 są przy pomocy pęcherzy izolujących 19 i 20 dociskane do ścianki kanału 21 i w tym obszarze uszczelniane. Otwory zalewowe 22 i otwory odpływowe 23 umożliwiają nalewanie i odprowadzanie (ewentualnie temperowanej) wody 24 pod zadanym ciśnieniem. Jednocześnie na podstawie pomiaru ewentualnego spadku ciśnienia można w odpowiednim czasie stwierdzić istnienie nieszczelności. Na skutek działania wewnętrznego ciśnienia wody, wynoszącego ok. 50 kPa, wewnętrzna wykładzina 2 jest dociskana do wykładziny zewnętrznej 3, a ta z kolei do wewnętrznej ścianki 21 rurociągu kanałowego 1, przy czym wypustki 4 ustalają określoną pierścieniową przestrzeń 5 między taśmą uszczelniającą 13 i wykładziną zewnętrzną 3. Tapierścieniowa przestrzeń 5jest poprzez lej zalewowy 25 napełniana rzadkopłynną zaprawą 6 (produkt HC/HT Relining-Injektor, firma Huls Troisdortf AG). W przedstawionym przykładzie zaprawa 6 jest wlewana pod niewielkim ciśnieniem z najwyższego punktu najniższego miejsca kanału, przy czym na skutek działania siły ciężkości ulega ona równomiernemu rozłożeniu w pierścieniowej przestrzeni 5 lekko wznoszącego się rurociągu kanałowego 1. Na fig. 6 pokazano chwilowy poziom zaprawy 26. Z pierścieniowej przestrzeni 5 można również usuwać powietrze poprzez otwory odpowietrzające 27 i 28, przy czym umożliwiona jest zarazem kontrola osiągniętego poziomu zaprawy 26. Podczas zalewania zaprawy 6 może czasami nastąpić wzrost wewnętrznego ciśnienia w wykładzinie wewnętrznej 2, który można kontrolować i kompensować przy pomocy przelewu 29.

Po całkowitym zalaniu zaprawy 6 podlega ona utwardzeniu w ciągu ok. 7 godzin, przy czym proces ten można przyspieszać lub opóźniać przez temperowanie wody 24.

Po utwardzeniu zaprawa 6 tworzy sztywną samonośną rurę, zabezpieczoną przed korozją przez wykładzinę wewnętrzną 2 od wewnątrz i przez wykładzinę zewnętrzną 3 od zewnątrz. Wypustki 4 stanowią przy tym elementy kotwiące taśmę z wypustkami w utworzonej z zaprawy rurze.

Oba końce wykładziny wewnętrznej 2 są na zakończenie, co pokazano na fig. 10, łączone z konstrukcją szybu 14. W tym celu samonośny w warunkach obciążeń statycznych, sztywny pierścień 30 z polietylenu o wysokiej gęstości jest wsuwany z konstrukcji szybu 14 w koniec kanału, przy czym pozbawione wypustek końce 31 wewnętrznej wykładziny 2 zostają zakleszczone

171 879 między pierścieniem 30 z polietylenu o wysokiej gęstości i wewnętrzną ściankę kanału 21. Między zewnętrzną powierzchnią pozbawionego wypustek końca 31 wewnętrznej wykładziny 2 i wewnętrzną ścianką kanału 21 można dodatkowo przewidzieć uszczelkę 32. Po obsadzeniu pierścieni z polietylenu o wysokiej gęstości 30 zostają one zgrzane z wewnętrzną wykładziną 2, tworząc spoinę 33. Na zakończenie z pierścieniem 30 zgrzewa się półkolistą płytę 35 z polietylenu o wysokiej gęstości, zamocowaną od wewnątrz od strony konstrukcji szybu 14 przy pomocy kołków 34 na górnej połówce rury kanału 1.

Dzięki zastosowaniu w przybliżeniu przezroczystej wykładziny wewnętrznej 2 można przy pomocy kamery telewizyjnej kontrolować pierścieniową przestrzeń 5, wypełnioną zaprawą 6, co umożliwia wykrycie we właściwym czasie np. obecność większych pęcherzy powietrza.

Przykład II. Kanał 1 o średnicy nominalnej 300 mm (DN 300) ma być naprawiany przy użyciu układu trójwarstwowego z przestrzenią kontrolną 9. Konstrukcje szybowe 14 kanału 1 są rozmieszczone w odstępie 60 m.

W tym celu wykonano najpierw, podobnie jak w przykładzie I, wykładzinę zewnętrzna 7, wykładzinę środkową 3 i wykładzinę wewnętrzną 2. Wykładzina zewnętrzna 7 posiada przy tym po stronie wewnętrznej małe wypustki 8 o wysokości 1 mm i średnicy 8 mm. W środkową wykładzinę 3 wbudowana została folia aluminiowa 10 jako bariera zapobiegająca przepuszczaniu.

Na fig. 8 przedstawiony został przekrój naprawianej w ten sposób rury. Między wykładziną zewnętrzną 7 i wykładziną środkową 3 powstaje zewnętrzna pierścieniowa przestrzeń 9, stanowiąca przestrzeń kontrolną, utrzymywana przez wypustki 8.

Przy podłączaniu systemu do konstrukcji szybu 14 zgodnie z fig. 10 między zewnętrzną wykładziną 7 i środkową wykładziną 3 znajduje się dodatkowy względem przykładu I wąż kontrolny 36. Jak pokazano na fig. 10, środkowa wykładzina 3 jest na końcu, tzn. przy szybie 14, dodatkowo zgrzana z wykładziną zewnętrzną 7 (spoina 37). Jako kolejne uszczelnienie między końcami wykładzin 31 i środkową wykładziną 3 służy taśma uszczelniająca 32 z kauczuku butylowego, w postaci dwustronnej taśmy klejącej.

17] _8?9 i

^Fl9.$

171 879

Fig. 9

171 879

Fig. 10

Fig. 3

Departament Wydawnictw UP RP. Nakład 90 egz. Cena 4.00 zł

Claims

Zastrzeżenia patentowe

1. Układ wykładzin w przewodach transportowych, zwłaszcza w rurociągach kanałowych z jedną wykładziną wewnętrzną termoplastyczną w kształcie węża, która na swej zewnętrznej powierzchni posiada elementy, korzystnie wypustki, do kształtowego umocowania w utwardzalnej masie, którą stanowi zaprawa, znamienny tym, że między wykładziną wewnętrzną (2) i przeznaczonym do naprawy przewodem transportowym w postaci rurociągu kanałowego (1) usytuowana jest druga wykładzina (preliner) (3) termoplastyczna w kształcie węża, przy czym umieszczone na zewnętrznej powierzchni wewnętrznej wykładziny (2) elementy do kształtowego mocowania, korzystnie wypustki (4) wyznaczają określony odstęp między wykładziną wewnętrzną (2) i drugą wykładziną (3) tworząc przestrzeń pierścieniową (5).
2. Układ według zastrz. 1, znamienny tym, że między drugą wykładziną termoplastyczną (prelinerem) (3) w kształcie węża i przeznaczonym do naprawy rurociągiem kanałowym (1) znajduje się trzecia wykładzina termoplastyczna (7) w kształcie węża, przy czym trzecia wykładzina (7) po swej wewnętrznej stronie lub druga wykładzina (preliner) (3) po swej zewnętrznej stronie posiada elementy w postaci wypustek (8) do utrzymywania odstępu między drugą i trzecią wykładzina, na skutek czego między wykładzinami drugą (3) i trzecią (4) utworzona jest wolna pierścieniowa przestrzeń (9), która stanowi przestrzeń kontrolną do wykrywania i ewentualnego usuwania nieszczelności w jednej z wykładzin.
3. Układ według zastrz. 1 albo 2, znamienny tym, że jedna z wykładzin zawiera folię metalową (10) stanowiącą barierę przed dyfuzją lub przenikaniem chloropochodnych węglowodorów.
4. Układ według zastrz. 1, znamienny tym, że wewnętrzna wykładzina (2) na swej zewnętrznej powierzchni posiada wypustki (8), przy czym wypustki (8) posiadają podcięcia (11) i tworzą jedną całość z wykładziną wewnętrzną (2).
5. Układ według zastrz. 1, znamienny tym, że stosunek modułu sprężystości E do średnicy nominalnej wykładziny wewnętrznej (2) wynosi 0,25 - 1 N/mm³.
6. Układ według zastrz. 1, znamienny tym, że wykładzina wewnętrzna (2) ma ściankę o grubości 1,5 - 5 mm oraz wypustki o średniej średnicy 5 - 15 mm i długości 8 -20 mm.
7. Sposób wykładania przewodów transportowych, zwłaszcza rurociągów kanałowych, znamienny tym, że w przeznaczonym do naprawy przewodzie transportowym w postaci rurociągu kanałowego (1) umieszcza się najpierw wykładzinę zewnętrzną termoplastyczną (preliner) (3) w kształcie węża, a następnie w wykładzinie zewnętrznej (prelinerze) (3) umieszcza się wykładzinę wewnętrzną termoplastyczną (2) w kształcie węża, przy czym wykładzina wewnętrzna (2) na swej zewnętrznej stronie posiada elementy w postaci wypustek (4) do utrzymywania określonego odstępu dla utworzenia pierścieniowej przestrzeni (5) między wykładziną wewnętrzną (2) i drugą wykładziną zewnętrzną (3), a na zakończenie pierścieniową przestrzeń (5) między wykładziną zewnętrzną (prelinerem) (3) i wykładziną wewnętrzną (2) wypełnia się utwardzalną masą, korzystnie zaprawą (6), po czym utwardzalną masę poddaje się utwardzaniu do postaci sztywnej skorupy rurowej (12), w której na zasadzie połączenia kształtowego zakotwione są wypustki (4).

* * *