NL192166C

NL192166C - Schakeling voor het opwekken van een wisselstroomsignaal met een instel- bare frequentie.

Info

Publication number: NL192166C
Application number: NL8401633A
Authority: NL
Original assignee: Sony Corp
Priority date: 1983-05-25
Filing date: 1984-05-22
Publication date: 1997-02-04
Also published as: NL8401633A; NL192166B; GB8413273D0; CA1215437A; US4581593A; DE3419654C2; FR2546686A1; DE3419654A1; GB2141299B; FR2546686B1; GB2141299A

Description

1 192166

Schakeling voor het opwekken van een wisselstroomsignaal met een instelbare frequentie

De onderhavige uitvinding heeft betrekking op een schakeling voor het opwekken van een wisselstroomsignaal met een instelbare frequentie, omvattende een versterkend element dat gekoppeld is met een aantal 5 complexe impedanties, waarbij tenminste een van de complexe impedanties door een kristal wordt gevormd en een andere complexe impedantie door een inverterende versterker wordt gevormd, waarvan een uitgangsaansluiting door een complexe impedantie is tenjggekoppeld met de inverterende ingangs-aansluiting, en waarvan de inverterende ingangsaansluiting met een voedingsspanning is gekoppeld, en waarbij het versterkende element direct met een van beide voedingsspanningen is verbonden.

10 Een dergelijke schakeling is bekend uit de Duitse, ter inzage gelegde octrooiaanvrage met publicatienummer 2.529.544.

Bij deze bekende octrooiaanvrage is het versterkende element door middel van een weerstand gekoppeld met de voedingsspanning, waarmee het versterkingselement niet direct gekoppeld is.

Als gevolg van de aanwezigheid van deze weerstand ontstaan niet-lineairiteiten in de stuurspanning-15 frequentiekarakteristiek.

Het doel van de onderhavige uitvinding is het verschaffen van een schakeling, waarbij deze niet-lineairiteiten worden vermeden.

Een ander nadeel van deze tot de stand van de techniek behorende weerstand is dat deze slecht in geïntegreerde vorm is uit te voeren.

20 Het doel van de onderhavige uitvinding is het verschaffen van een dergelijke schakeling, waarbij de nadelen van de stand van de techniek worden vermeden.

Dit doel wordt bereikt, doordat het versterkende element door middel van een stroombron met een andere voedingsspanning is verbonden.

Als gevolg van deze maatregelen is de stroom door het versterkende element volledig bepaald door de 25 stroombron en niet, zoals bij de stand van de techniek, door de diverse, met het versterkende element verbonden componenten en schakelingen. Aldus wordt een stabielere werking verkregen en een grotere lineairiteit.

Volgens een voorkeursuitvoeringsvorm wordt de inverterende versterker door een operationele versterker gevormd, waarbij de belasting van de operationele versterker wordt gevormd door een stroomspiegel-30 schakeling.

Dit heeft eveneens een verbeterende werking op de niet-lineairiteit.

Andere aantrekkelijke voorkeursuitvoeringsvormen blijken uit de overige onderconclusies.

De uitvinding zal worden verduidelijkt in de nu volgende beschrijving aan de hand van de tekening van 35 enige uitvoeringsvormen.

In de tekening toont: figuur 1 een schema van een uitvoeringsvorm van een oscillator met variabele frequentie volgens de uitvinding, figuur 2 een equivalent vervangingsschema voor wisselstroom van de oscillator volgens figuur 1, 40 figuur 3 een verder vervangingsschema voor wisselstroom van het equivalente vervangingsschema volgens figuur 2, figuur 4 een schema van een tweede uitvoeringsvorm van een oscillator met variabele frequentie volgens de uitvinding, figuur 5 een grafiek van de oscillatorfrequentie als functie van het regelsignaal ter verduidelijking van de 45 uitvinding, figuur 6 een schema van een derde uitvoeringsvorm van een oscillator met variabele frequentie volgens de uitvinding en figuur 7 een schema van een vierde uitvoeringsvorm van een oscillator met variabele frequentie volgens de uitvinding.

50

Bij de in figuur 1 weergegeven uitvoeringsvorm van een oscillator met variabele frequentie is de collector van een transistor Q1 verbonden met een voedingsspanningsaansluiting T1; waaraan een gewoonlijk als aangeduide instelspanning wordt toegevoerd. Een als Q2 aangeduide bron van constante stroom is tussen de emitter van de transistor Qn en aarde aangesloten. Tussen de basis en de collector van de transistor Q1 55 is de parallelschakeling opgenomen van een weerstand R/ en een kristal terwijl een capaciteit Cn tussen de basis en de collector van de transistor Q-, is opgenomen. Het uitgangssignaal van de schakeling komt ter beschikking aan een met de emitter van de transistor Q1 verbonden uitgangsaansluiting T2; met 192166 2 deze emitter is voorts een verschilversterker 1 gekoppeld. Deze bestaat uit twee transistoren Q3 en Q4, waarvan de beide met elkaar doorverbonden emitters via een bron Q5 van regelbare constante stroom zijn geaard. Een stroomspiegelschakeling 2 van gebruikelijk type bevat twee transistoren Q6 en Q7, waarvan de met elkaar doorverbonden emitters via de voedingsspanningsaansluiting T1 de reeds genoemde instel-5 spanning ontvangen en waarvan de eveneens met elkaar doorverbonden bases zijn doorverbonden met de collector van de transistor Qe, welke derhalve als diode is geschakeld. De collectors van de transistoren Qg en Q4 van de verschilversterker 1 zijn respectievelijk doorverbonden met de collectors van de transistoren Q6 en Q7 van de stroomspiegelschakeling 2, zodanig, dat de beschreven combinatie van de verschilversterker 1 en de stroomspiegelschakeling 2 een omkeerversterker 3 vormt. Aan deze omkeerversterker 10 wordt een terugkoppelcapaciteit C2 toegevoegd, welke de basis van de transistor Q4 met de collector daarvan verbindt; zoals reeds is opgemerkt, vormt het verbindingspunt van de collectoren van de beide transistoren Q4 en Q7 tevens het ene verbindingspunt van de verschilversterker 1 met de stroomspiegelschakeling 2; met dit ene verbindingspunt is tevens de emitter van de reeds beschreven transistor Q1 verbonden. De instelspanning voor de verschilversterker 1 wordt geleverd door een spanningsbron V1f 15 welke tussen de basis van de transistor Q3 en aarde is opgenomen en voorts via een weerstand R1 is gekoppeld met de basis van de transistor Q4.

Bij de uit de verschilversterker 1 en de stroomspiegelschakeling 2 bestaande omkeerversterker 3 dient de basis van de transistor Q4 als omkeeringangsaansluiting, terwijl het verbindingspunt van de collectors van de transistoren Q4 en Q7 ais uitgangsaansluiting dient, zodat het equivalente vervangingsschema voor 20 wisselstroom van de schakeling volgens figuur 1 de gedaante volgens figuur 2 heeft. Bij dit vervangingsschema volgens figuur 2 treedt tegenkoppeling op via de capaciteit C2, terwijl de omkeeringangsaansluiting van de omkeerversterker 3 is geaard via de weerstand R1 en de uitgangsaansluiting van de omkeerversterker 3 is verbonden met de emitter van de transistor Q1( waarmee ook de uitgangsaansluiting T2 van de schakeling is verbonden.

25 Voor analyse van de wisselstroomeigenschappen van de schakeling volgens figuur 1 wordt vervolgens de uitgangsadmittantie (Y) van de omkeerversterker 3 beschouwd; deze kan worden weergegeven als: Y - TTïÊk*IqakT] R'ls + υ + ïtISrö5^ Rlls +1> (,)· 30 waarin ω de hoekfrequentie, q de lading van een elektron, T de absolute temperatuur en k de constante van Boltzmann is. I5 is de door de bron Qs geleverde, constante stroom, welke regelbaar is. De aldus uitgedrukte admittantie Y wijst op gelijkwaardigheid met een serieschakeling van een weerstand en een capaciteit, waarbij de kwaliteitsfactor Q van de capacitieve component kan worden uitgedrukt als: 35 Q = l/oCgR, (2) daarbij vormt de kwaliteitsfactor Q een voor de kwaliteiten van een resonantiestelsel maatgevende factor, welke betrekking heeft op de afnamesnelheid van de opgeslagen energie.

Het voorgaande wil zeggen, dat de admittantie Y voor Q1 kan worden beschouwd als uitsluitend van 40 capacitieve aard te zijn. De equivalente vervangingscapaciteitswaarde Cx daarvan kan worden uitgedrukt als; CX=C2 ([q/2kT]R1l5 + 1) (3)

Het voorgaande wil zeggen, dat de omkeerversterker 3 bij beschouwing vanaf de emitter van de transistor 45 Q1 een voudig als een capaciteit met de waarde Cx kan worden beschouwd. Het equivalente vervangingsschema volgens figuur 2 kan derhalve nog verder worden vereenvoudigd tot het schema volgens figuur 3, dat wil zeggen tot het schema van een oscillator van het Colpitts-type, welke oscilleert bij een resonantie-frequentie, waarvan de waarde wordt bepaald door de inductantie van het kristal X1 en de beide capaciteits-waarden C, en Cx. Daarbij wordt in herinnering gebracht, dat een oscillator van het Colpitts type is uitgerust 50 met een parallelle, afgestemde tank-kring met twee in serie geschakelde spanningsdeelcapaciteiten, waarbij het verbindingspunt van deze capaciteiten is verbonden met de emitterkring van de transistor (of met de kathode van de elektronenbuis).

Bij beschouwing van de equivalente vervangingscapaciteitswaarde Cx volgens vergelijking (3) blijkt, dat deze varieert met de grootte van de stroom ls, zodat de schakeling volgens figuur 1 het karakter van een 55 Coipitts-oscillator heeft, waarvan de oscillatorfrequentie kan worden geregeld door de van de bron 5 afkomstige, constante stroom l5 te variëren. Daardoor ontstaat een stroomgeregelde oscillator, welke vrij is van bepaalde ongewenste schakelingselementen, zoals diodes met variabele capaciteitswaarde van het 3 19216β ’’ultrastage” junctie-type. Bovendien kan de equivalente vervangingscapaciteitswaarde Cx volgens de vergelijking (3) binnen een aanzienlijk gebied worden gevarieerd, zodat ook het frequentieregeigebied van de oscillator volgens figuur 1 groot is. Aangezien de oscillator anderzijds van het LC-type is, is de oseillatie-stabiliteit hoog en is de draaggolf/ruis-verhouding uitstekend. Voorts is het aantal benodigde schakefings-5 elementen betrekkelijk gering. Aangezien tussen de emitter van de transistor Q, en de beide met elkaar doorverbonden collectors van de transistoren Q4 en Q7 geen gelijkstroom vloeit, wordt de potentiaal in deze punten uitsluitend door de transistor Qt bepaald, zodat de voedingsspanning Vcc op een laag niveau kan worden gehouden. Voorts geldt, dat aangezien de uitgangsaansluiting van de omkeerversterker 3 met de emitterkring van de transistor Q1 is verbonden, de mogelijkheid bestaat om het niveau van het aan de 10 emitter van de transistor Qn verschijnende oscillatiesignaal te verhogen. Dit zou niet mogelijk zijn, indien de ingangsaansluiting van de omkeerversterker 3 aan de transistor zou zijn aangesloten.

Figuur 4 toont het schema van een andere uitvoeringsvorm van een oscillator volgens de uitvinding met variabele frequentie. Daarbij is de emitter van de transistor Q1 rechtstreeks geaard. Bij deze uitvoeringsvorm is tussen de voedingsspanningsaansluiting T, met de instelspanningspotentiaal νΜ en de uitgangs-15 aansluiting van de omkeerversteiker 3 een tweede bron Q2 van constante stroom opgenomen. Met het verbindingspunt van de bron Q2 met de uitgangsaansluiting van de omkeerversterker 3 is in dit geval tevens de collector van de transistor Q1 verbonden; van deze laatstgenoemde is de emitter rechtstreeks geaard.

Het kristal X1 is opgenomen tussen de collector en de basis van de transistor Q1t terwijl een serie-schakeling van een diode D1 en een weerstand R1' parallel aan het kristal X1 is aangesloten. Het uitgangs-20 signaal komt weer ter beschikking aan de uitgangsaansluiting T2, dat wil zeggen aan de collector van de transistor Q1t zoals reeds is opgemerkt. Bij deze uitvoeringsvorm volgens figuur 4 kan een zelfde frequentie-regeling als bij de eerder beschreven uitvoeringsvorm worden verkregen. Ook in dit geval is sprake van een oscillator van het Colpitts-type zonder diodes met variabele capaciteitswaarde of dergelijke. Duidelijk zal zijn, dat bij de beide uitvoeringsvormen volgens de figuren 1 en 4 in plaats van een kristal X., een zetfinduc-25 tie tussen de basis en de collector van de transistor Q1 kan worden toegepast.

Bij de in het voorgaande beschreven uitvoeringsvormen van stroomgeregelde oscillatoren volgens de figuren 1 en 4 wordt de equivalente vervangingscapaciteitswaarde Cx bepaald door de vergelijking (3); deze vervangingscapaciteitswaarde varieert lineair met de stroom ls, zodat de oscillatiefrequentie f van de schakeling op niet-lineaire wijze met de stroom ls varieert, zoals met een volle lijn in figuur 5 is weeigege-30 ven. Als gevolg daarvan zal de regeigevoeligheid van de schakeling binnen het gebied van betrekkeSjk hoge oscillatiefrequentie f betrekkelijk groot, doch in het gebied van lage oscillatiefrequentie f betrekkelijk klein zijn, waardoor de regelkwaliteiten van de oscillator in het gebied van lage frequentie afnemen. Wanneer een dergelijke stroomgeregelde oscillator in een als fasevergrendelde lus werkende schakeling wordt toegepast, is de totale lusversterkingsfactor van de laatstgenoemde schakeling sterk afhankelijk van de oscillatie-35 frequentie f, waardoor het onmogelijk kan worden om de schakeling te laten functioneren. Figuur 6 toont hei schema van een verdere uitvoeringsvorm van een oscillator met variabele frequentie volgens de uitvinding, waarbij toepassing plaatsvindt van een correctieschakeling 10 met een transistor, waarvan de exponentiële karakteristiek wordt gebruikt voor zodanige correctie van de regelstroom l5, dat de karakteristiek van de oscillatiefrequentie als functie van het regelsignaal een althans ten minste nagenoeg lineair karakter gaaf 40 vertonen.

Bij de uitvoeringsvorm volgens figuur 6 vindt toepassing plaats van een op speciale wijze uitgevoerde bron Qs, welke in dit geval gevormd wordt door de collector-emitter stroomkring van een transistor, waar de regelstroom l5 doorstroomt. Bovendien is een speciale schakeling 13 voor levering van het regelsignaal aanwezig, welke bestaat uit een niet-omkeerversterker met een verschilversterker 11 en een stroomspiegel· 45 schakeling 12. De verschilversterker 11 is van gebruikelijk type met twee transistoren Qni en Q12, waarvan de beide met elkaar doorverbonden emitters zijn geaard via een bron Q13 van constante stroom. De bases van de beide transistoren Q1t en Q12 zijn toegankelijk via respectieve aansluitingen en T12, waaraan een regelspanning E kan worden aangelegd. De stroomspiegelschakeling 12 is eveneens van gebruikelijk type en bevat twee transistoren Q14 en Q15, waarvan de beide emitters via respectieve serieweerstanden 50 met de voedingsspanningsaansluiting T, van de instelspanningspotentiaal zijn gekoppeld en waarvan de beide bases met elkaar zijn doorverbonden en met de collector van de transistor Q14 zijn verbonden, zodat deze laatstgenoemde als diode is geschakeld. Bij de uitvoeringsvorm volgens figuur 6 zijn de collectors van de transistoren Q11 en Q12 van de verschilversterker 11 respectievelijk verbonden met de collector-stroomkringen van de transistoren Q14 en Q15 van de stroomspiegelschakeling 12.

55 De voor correctie van niet-lineair gedrag dienende correctieschakeling 10 bevat twee transistoren Q16 en Q17, waarvan de bases via een weerstand met elkaar zijn gekoppeld en de emitters met de voedrngs-spanningsaansluiting van de instelspanningspotentiaal V«. zijn verbonden, zodat deze schakeling dan de 192166 4 gedaante van een stroomspiegelschakeling heeft. Van de transistor Q17 zijn de basis en de collector met elkaar doorverbonden, waaruit diodeschakeling van deze transistor resulteert, terwijl een bron Q18 van constante stroom tussen de collector van de transistor Q17 en aarde is opgenomen.

Aan de correctieschakeling 10 is een stroomspiegelschakeling 14 toegevoegd, zodanig, dat de stroom 5 door de emitter-collector stroomkring van de transistor Q16, dat wil zeggen de stroom l16, in de stroomspiegelschakeling 14 vloeit. Deze laatstgenoemde bevat een als diode geschakelde transistor Q19, waarvan de basis en emitter met elkaar zijn doorverbonden, terwijl de emitter rechtstreeks is geaard en de basis met de basis van de transistor Qs is verbonden; deze laatstgenoemde voert de gemeenschappelijke emitter-stroom l5 van de verschilversterker 1.

10 Tijdens bedrijf van de schakeling volgens figuur 6 wordt tussen de aansluiting T1t en T12 een regel-spanning E aangelegd, zodanig, dat wanneer de potentiaal aan de aansluiting Tn positief ten opzichte van die aan de aansluiting T« is, de via de collector van de transistor Q12 naar de correctieschakeling 10 vloeiende stroom l13 groter dan nul is. Wanneer de regelspanning E daarentegen aan de aansluiting T12 meer positief dan aan de aansluiting T„ is, zal de naar de correctieschakeling 10 vloeiende stroom l13 15 echter kleiner dan nul zijn. Als gevolg van de werking van de verschilversterker 11 zal de stroom l13 naar de correctieschakeling 10 bovendien gelijk nul zijn, wanneer ook de regelspanning E gelijk nul is. Hieruit volgt een rechtstreekse relatie tussen de regelstroom l13 en de regelspanning E.

Indien de in de stroomspiegelschakeling met de transistoren Q16 en Q17 vloeiende basisstroom verwaarloosd wordt, kunnen de respectieve basis-emitterspanningen van de transistoren Q16 en Q17 in de 20 volgende relatie met de stroom l13 worden weergegeven:

VbE17 — 1-13^11 = ^BEie (4)

De door de correctieschakeling 10 afgegeven, meer in het bijzonder van de collector van de transistor Q16 25 afkomstige collectorstroom l16 kan derhalve worden weergegeven als: lie~!s (exp[q/kT) (VBE17 - l-iaR-i·))]) (5) waarin ls de verzadigingsstroomsterkte van de transistor Q16 van de correctieschakeling 10 vertegenwoor-30 digt. Aangezien de collectorstroom l16 van de transistor gelijk is aan die van de transistor Q19 en aangezien de transistoren Q19 en Qs de stroomspiegelschakeling 14 vormen, zal de stroom l5 gelijk aan de stroom l16 zijn en de volgende gedaante hebben: I.-I. (exp[q/kT) (VBE17 - l13Ri-,)]) (6) 35

Wanneer l13 gelijk nul is, dat wil zeggen wanneer de regelspanning E gelijk is aan nul, zal de collectorstroom ls, weergegeven als l5(0), derhalve bedragen: ls(0Ms (exp(q/kT)VBE17) (7) 40

Op basis van de beide vergelijkingen (6) en (7) kan de stroom ls nu worden weergegeven als: ls(0) _ l8(exp(q/kT) VBE17) (8) l5 ls (exp(q/kT) (VBE17 - l13 Rt1)) 45 = exp(q/kT)l13R11 (9).

Opgemerkt kan derhalve worden, dat de stroom l5 door de bron 14 van constante stroom bij een regelspanning E is gelijk nul exponentieel met de referentiestroomwaarde l5(0) varieert. De oscillatiefrequentie f zal derhalve lineair met de stroom l13 variëren, zoals in figuur 5 met een gebroken lijn is weergegeven.

50 Wanneer de regelspanning E gelijk nul is en de stroom l13 gelijk nul is, zal de collectorstroom l16 van de transistor Q16 van de correctieschakeling 10 gelijk zijn aan de collectorstroom van de transistor Q17 van de stroomspiegelschakeling, welke laatstgenoemde stroom op zijn beurt gelijk is aan de door de bron Qie geleverde, constante stroom l18. Dit wil zeggen, dat l5 = l18. Als gevolg daarvan heeft de oscillatiefrequentie f dan een aan een referentiefrequentiewaarde f0 gelijke waarde.

55 Uit het voorgaande blijkt, dat de uitvinding de mogelijkheid verschaft om de oscillatiefrequentie f van de nieuwe oscillator lineair met een regelspanning E of een daaruit resulterende regelstroom l13 te laten variëren. Als gevolg van de correctie, door gebruikmaking van de exponentiële karakteristiek van een

Claims

5 192166 transistor, van de niet-lineairiteit tussen de oscillatiefrequentie en de regelstroom zal de grafiek van de oscillatiefrequentie als functie van het regelsignaal weinig fluctuatie vertonen. Dit wil zeggen, dat het onafhankelijk van de oscillatiefrequentie f mogelijk is om een constante regelgevoeligheid te verkrijgen en om in een als fasevergrendelde lus werkende schakeling een constante lusversterkingsfactor te verkrijgen. 5 Bij de uitvoeringsvorm volgens figuur 7 vindt dezelfde correctie van niet-lineair gedrag van de osciHatïe-schakeling plaats als bij de uitvoeringsvorm volgens figuur 6. Meer in het bijzonder zijn een correctie· schakeling 10 en een schakeling 13 voor levering van het regelsignaal toegevoegd aan een oscillator met variabele frequentie van het type volgens figuur 4. Bij deze uitvoeringsvorm wordt echter niet de stroom-spiegelschakeling 14 volgens figuur 6 toegepast, waardoor een besparing op het aantal toe te passen 10 schakelingselementen en vervaardigingskosten wordt verkregen. Meer in het bijzonder is bij de uitvoeringsvorm volgens figuur 7 de bron Q18 van constante stroom opgenomen tussen de voedingsspannings-aansluiting T, van de instelspanningspotentiaal νΜ en de collectorkring van een als diode geschakelde transistor Q17. De collector van de transistor Q16 is weer rechtstreeks verbonden met de beide met elkaar doorverbonden emitters van de transistoren Q3 en Q4 van de verschilversterker 1. De beide met elkaar 15 verbonden emitters van de transistoren Q16 en Q17 zijn via een instelspanningsbron V2 geaard. De uitvoeringsvorm volgens figuur 7 functioneert althans ten minste hoofdzakelijk op identieke wijze als de uitvoeringsvorm volgens figuur 6; opgemerkt wordt echter, dat de uit de transistoren Qs en Q19 bestaande stroomspiegelschakeling is weggelaten en dat de collector van de transistor Q16 rechtstreeks met de verschilversterker 1 is verbonden. 20 Bij de verschillende in het voorafgaande respectievelijk aan de hand van de figuren 1, 4, 6 en 7 beschreven uitvoeringsvormen van een oscillator met variabele frequentie volgens de uitvinding kunnen de verschillende andere schakelingselementen dan het kristal Xn en de instelspanningsbron V1 en V2 gemakkelijk als geïntegreerde halfgeleiderschakelingen worden uitgevoerd, respectievelijk daarin worden opgenomen. 25

1. Schakeling voor het opwekken van een wisselstroomsignaal met een instelbare frequentie, omvattende 30 een versterkend element dat gekoppeld is met een aantal complexe impedanties, waarbij tenminste een van de complexe impedanties door een kristal wordt gevormd en een andere complexe impedantie door een inverterende versterker wordt gevormd, waarvan een uitgangsaansluiting door een complexe impedantie is teruggekoppeld met de inverterende ingangsaansluiting, en waarvan de inverterende ingangsaanslurting met een voedingsspanning is gekoppeld, en waarbij het versterkende element direct met een van beide 35 voedingsspanningen is verbonden, met het kenmerk, dat het versterkende element door middel van een stroombron met de andere voedingsspanning is verbonden.

2. Schakeling volgens conclusie 1, waarbij de inverterende versterker door een operationele versterker wordt gevormd, met het kenmerk, dat de belasting van de operationele versterker wordt gevormd door een stroomspiegelschakeling.

3. Schakeling volgens conclusie 1 of 2, met het kenmerk, dat de inverterende versterker gekoppeld is met een correctieschakeling voor het corrigeren van het niet-lineaire gedrag van stroom door de inverterende versterker.

4. Schakeling volgens conclusie 3, met het kenmerk, dat de schakeling voor levering van een signaal voor regeling van de mate van niet-lineariteitscorrectie een tweede verschilversterker bevat, waarvan de 45 versterkingselementen ieder zijn aangesloten voor ontvangst van een regelspanning voor regeling van de sterkte van het voor de schakeling afgegeven signaal. Hierbij 4 bladen tekening