Przedmiotem wynalazku jest srodek szkodnikobójczy.Srodek szkodnikobójczy wedlug wynalazku zawiera obojetny nosnik i/lub substancje pomoc¬ nicze oraz substancje czynna, a jego cecha jest to, ze jako substancje czynna zawiera co najmniej jedna pochodna 2,6,7-trioksabicyklo [2.2.2] oktanu o ogólnym wzorze 1, w którym R oznacza rodnik propylowy, rodnik butylowy, rodnik C3-C10 -cyklo-alkilowy lub rodnik fenylowy, a X oznacza rodnik C6-C10- alkilowy, C6-Cio-cykloalkenylowy, alkinylowy lub podstawiony rodnik fenylowy, przy czym gdy X oznacza rodnik 4-fluorofenylowy, wówczas R ma znaczenie inne niz rodnik fenylowy.Szkodnikobójcze dzialanie srodka wedlug wynalazku, oznaczone jako wartosc LD50 wyra¬ zona w mikrogramach zwiazku o wzorze 1 na 1 g ciezaru ciala muchy domowej, wystepuje juz przy stosowaniu nie wiecej niz okolo 400 /xg tego zwiazku na 1 g ciezaru ciala muchy.Srodek wedlug wynalazku moze tez oprócz zwiazku o wzorze 1 zawierac skladnik, który dzieki zjawisku synergizmu powoduje zwiekszenie szkodnikobójczego dzialania srodka, a mianowicie, wartosc LD50 takiego srodka szkodnikobójczego uzyskuje sie juz przy stosowaniu nie wiecej niz okolo 60/jig zwiazku o wzorze 1 na Ig ciezaru ciala.Korzystne sa zwiazki o wzorze 1, w którym R oznacza rodnik n-propylowy, izopropylowy, n-butylowy, H-rzed. butylowy, III-rzed. butylowy, cyklopentylowy, cykloheksylowy lub fenylowy, a X oznacza rodnik etynylowy, cykloheksylowy, cykloheptylowy, cykloheksen-3-ylowy, 2- bicyklo[2.2.1]heptylowy, 3-chlorofenylowy, 4-chlorofenylowy, 2-fluorofenylowy, 4-fluorofenylo¬ wy, 4-bromofenylowy, 3,4-dwuchlorofenylowy, 4-trójfluorometylofenylowy, 4-azydofenylowy, 4-nitrofenyIowy, 4-cyjanofenylowy lub 2,3,4,,5,5-pieciofluorofenylowy.Korzystne sa równiez zwiazki o wzorze 1, w którym X oznacza rodnik 4-chlorofenylowy, a R oznacza rodnik n-propylowy, izopropylowy, n-butylowy, II-rzed. butylowy, III-rzed. —butylowy, cyklopentylowy, cykloheksylowy lub fenylowy, albo X oznacza rodnik cykloheksylowy, a R oznacza rodnik cykloheksylowy lub fenylowy, albo R oznacza rodnik cykloheksylowy i X oznacza rodnik fenylowy, 4-fluorofenylowy, 4-bromofenylowy, 4-cyjanofenylowy, 3,4-dwuchlorofenylowy lub cykloheptylowy, albo tez R oznacza rodnik III-rzed butylowy, a X oznacza rodnik 2- fluorofenylowy, 3-chlorofenylowy, 4-fluorofenylowy, 4-bromofenylowy, 4-trójfluorometylofeny-2 139582 Iowy, 4-nitrofenylowy, 4-cyjanofenylowy, 4-azydofenylowy, 3,4-dwuchlorofenylowy, 2, 3, 4, 5, 6-pieciofluorofenylowy, n-pentylowy, cykloheksylowy, cykloheptylowy lub etynylowy, albo R oznacza rodnik izopropylowy, a X oznacza rodnik 4-nitrofenylowy, cykloheksylowy lub cyklohep¬ tylowy, lub tez R oznacza rodnik n-propylowy, a X oznacza rodnik 2-bicyklo[2.2.1] heptylowy lub cykloheksen-3-ylowy.Srodek wedlug wynalazku stosuje sie do zwalczania owadów. Korzystne srodki wedlug wynalazku maja wysoka zdolnosc owadobójcza, zwlaszcza gdy stosuje sieje z synergentem i ulegaja biodegradacji. Wykazuja one silne dzialanie owadobójcze przeciwko róznym owadom, takim jak mucha domowa, karaczan, prusak, mszyca, zmienik baldaszkowiec i larwy komara.Korzystne sa zwiazki o wzorze 1, w którym opisane wyzej podstawniki organiczne R i X znajduja sie odpowiednio w pozycjach 4 i 1. Stwierdzono, ze zwiazki te dzialaja silnie owadobójczo.Przeprowadzone próby, których wyniki podano nizej w tabelach 1 i 2, wykazaly, ze liczne zwiazki o wzorze 1, stosowane same lub razem z eterem 6-propylopiperonylowobutylowym glikolu dwuety- lenowego, oznaczonym dalej w skrócie symbolem PB, dzialaja bardzo skuteczne przeciw muchom domowym i karaczanom. Jak wspomniano wyzej i opisano szczególowo w tabeli 1, w przypadku muchy domowej dzialanie owadobójcze, to jest LD5o, tych zwiazków wystepuje juz przy stosowa¬ niu ich w ilosci nie wiekszej niz okolo 400 yg na 1 g ciezaru ciala owadów, a gdy zwiazki te stosuje sie razem z synergetykiem, to dzialanie to wystepuje juz przy dawce nie wiekszej niz okolo 60, a nawet nie wiekszej niz okolo 20 /xg zwiazku o wzorze 1 na 1 g ciezaru ciala.Stosowanie synergetyków z srodkami szkodnikobójczymijest znane i opisane szczególowo w publikacji „Mixed-Function Oxidase Involvement in the Biochemistry of Insecticide Synergists", J.F. Casica, J. Agric. Food Chem., 18, 753-772 (1970). Zwiazki o wzorze 1 dzialaja jeszcze silniej szkodnikobójczo, gdy stosuje sie je razem z synergetykami, które oddzialywuja inhibitujaco na mikrosomalne oksydazy P-450 cytochromowe, ograniczajac w ten sposób zatruwanie srodka szkodnikobójczego i przedluzajac okres jego dzialania, co w konsekwencji zwieksza toksycznosc srodka.Srodek wedlug wynalazku moze zawierac obojetny nosnik, który rozciencza czynna substan¬ cje srodka. Na przyklad, substancje czynna mozna przed uzyciem srodka rozpuszczac w weglowo¬ dorach naftowych, tetrahydrofuranie, acetonie, w rozpuszczalnikach bedacych pochodnymi glikolu etylenowego lub w innych. Substancja czynna srodka moze tez byc zaadsorbowana na obojetnym nosniku stalym, takim jak talk, glina, drobno zmielona krzemionka itp.Srodkami wedlug wynalazku mozna dzialac skutecznie na szkodniki róznymi sposobami, w tym równiez sposobami znanymi, stosowanymi przy zwlaczaniu owadów lub innych szkodników za pomoca znanych srodków szkodnikobójczych. Na przyklad, srodek szkodnikobójczymoze byc stosowany w postaci strugi rozpylonej cieczy, aerozolu, pylu lub granulatu, albo tez mozna nim impregnowac lub pokrywac przedmioty, z którymi owady lub inne szkodniki kontaktuja sie.Mozna tez mieszac srodek z przyneta lub nasycac nim przynete, albo wprowadzac go do tworzywa lub przedmiotów, z których jest on nastepnie powoli wyzwalany w miejscach nawiedzanych przez szkodniki. Srodek wedlug wynalazku moze tez byc wprowadzany do innych preparatów, które stykaja sie z szkodnikami lub które umieszcza sie tam, gdzie istnieje prawdopodobienstwo kon¬ taktu z szkodnikami. Jak wspomniano wyzej, w celu ulatwienia stosowania srodka wedlug wyna¬ lazku miesza sie jego czynna substancje z nosnikiem.Toksyczne dzialanie zwiazków o wzorze 1 zalezy od rodzaju podstawników R i X w tym wzorze. W tabeli 1 podano wyniki prób zwlaczania muchy domowej za pomoca zwiazków o wzorze 1, przy czym wartosci LD50 podane w nawiasach () sa wartosciami uzyskanymi przy stosowaniu samych zwiazków o wzorze 1, zas liczby bez nawiasów sa wartosciami uzyskanymi przy stosowaniu zwiazku o wzorze 1 razem z synergetykiem PB, to jest eterem 6-propylopiperonylowobutylowym glikolu dwuetylenowego. Liczby podane w nawiasach kwadratowych [] oznaczaja odpowiednie wartosci, przy których wystepuja pierwsze objawy skutecznego dzialania srodka, zas liczby bez tych nawias *w odnosza sie do pelnego dzialania tego srodka.W tabeli 2 podano wyniki prób zwalczania karaczanów za pomoca zwiazków o wzorze 1, przy czym zwiazki te stosowano razem z synergetykiem PB.Numery, którymi oznaczano badane zwiazki, wybrano dowolnie, ale w obu tabelach okres¬ lony numer oznacza taki sam zwiazek o wzorze 1.139582 Tabela I.Zwalczanie muchy domowej za pomoca zwiazków o wzorze R-C/CH20/C-X, stosowanych razem z synergetykiem PB lub bez niego R 1 X 2 Nr zwiaz¬ ku 3 LD5o ^/g razem z synergetykiem PB (i bez niego) 4 n-propyl izopropyl n-butyl II-rzed. butyl Ill-rzed butyl cyklopentyl cykloheksyl fenyl cykloheksyl fenyl Ill-rzed butyl cykloheksyl Ill-rzed. butyl Ill-rzed. butyl Ill-rzed. butyl cykloheksyl Ill-rzed. butyl cykloheksyl iil-rzed. butyl izopropyl Ill-rzed. butyl Ill-rzed. butyl cykloheksyl Ill-rzed. butyl III-rzed. butyl cyklo¬ heksyl Ill-rzed. butyl IH-rzed. butyl Ill-rzed. butyl izopropyl Ill-rzed. butyl izopropyl Ill-rzed. butyl IH-rzed. butyl n-propyl n-propyl cykloheksyl 4-chlorofenyl 4-chlorofenyl 4-chlorofenyl 4-chlorofenyl 4-chlorofenyl 4-chlorofenyl 4-chlorofenyl 4-chlorofenyl cykloheksyl cykloheksyl fenyl fenyl 2-fluorofenyl 3-chlorofenyl 4-fluorofenyl 4-fluorofenyl 4-bromofenyl 4-bromofenyl 4-trójfluoro- metylofenyl 4-nitrofenyl 4-nitrofenyl 4-cyjanofenyl 4-cyjanofenyl 4-azydofenyl 3,4-dwuchloro- fenyl 3,4-dwuchloro- fenyl 2,3,4,5,6-piecio fluorofenyl n-butyl n-pentyl cykloheksyl cykloheksyl cykloheptyl cykloheptyl etynyl 2-bicyklo [2,2,1] heptyl cykloheksen-3-yl cykloheptyl 2 3 4 5 6 7 8 9 13 14 - 17 18 19 21 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 38 39 43 51 53 59 60 61 62 65 31 72 74 2,5/23/[2/10/] 8,3/140/ [12/100/] 3,5/17/ [4/23/] 2,7/58/ 1,5/10/[1/15/] 2,0/21/ 0,53/10/ [0,4/37/] 2,5/41/ [7/400/] 0,63/8,5/[1/13/] 7,0/375/ [5/225/] 23/500/ [23/500] 13/500/ [5/500] 30/500/ [25//] 6,3/375/ [4/125/] 5,5/500/ [3/500/] l,9/500/ [2/500/] 0,83/3,5/ [0,4/4/] 0,25/6,5/ 53/500/ ll/500/ 5,0/500/ 0,23/4,8/ 0,65/115/ 13/160/ 0,88/4,3/ [1/5/] 2,5/30/ 18/240/ 55/450/ [50/450/] 33/365/ 14/500/ [8/500/] 3,5/165/ [2/40/] 8,5/300/ 2,0/44/ 90/175/[125/150/] 10/160/ 19/100/ 2,0/13/4 139582 Zwiazek nr 9 stosowano w postaci zawiesiny w acetonie i tylko czesc tego zwiazku znajdowala sie w roztworze.Tabela II Zwalczanie karaczanów przy miejscowym stosowaniu zwiazków o wzorze R-C/CH20/3C-X z synergetykiem PB LD50 fi/g razem R X Nr z synergetykiem zwiazku PB n-propyl n-butyl III-rzed. butyl cyklopentyl cykloheksyl fenyl cykloheksyl III-rzed. butyl cykloheksyl III-rzed. butyl III-rzed. butyl 4-chlorofenyl 4-chlorofenyl 4-chlorofenyl 4-chlorofenyl 4-chlorofenyl 4-chlorofenyl cykloheksyl 4-bromofenyl 4-bromofenyl 3,4-dwuchloro- fenyl cykloheksyl (a) Próby te wykazaly co najmniej dwudziestokrotny wzrost dziaaania szkodnikobójczego dzieki zastosowaniu synergetyka PB.Dane w tabelach 1 i 2 wykazuja, ze liczne zwiazki o wzorze R-C/CthO/sC-K dzialaja skutecznie szkodnikobójczo. Podstawniki R albo X a tym wzorze moga stanowic rodniki alkilowe, alkinylowe, cykloalkilowe lub cykloalkenylowe, przy czym kazdy z nich moze miec budowe normalna lub rozgaleziona i moze byc podstawiony, lub tez moze oznaczac rodnik arylowy, ewentualnie podstawiony. Korzystne wlasciwosci maja te zwiazki, w których R oznacza prosty lub rozgaleziony rodnik alkilowy, rodnik cykloalkilowy albo rodnik arylowy. Korzystnie liczba ato¬ mów wegla w rodnikach R wynosi 3-10, a szczególnie korzystnie R oznacza rodnik n-propylowy, III-rzed. butylowy, cykloheksylowy, cyklopentylowy, izopropylowy, n-butylowy, II-rzed. buty¬ lowy lub fenylowy.X korzystnie oznacza rodnik cykloalkilowy, podstawiony rodnik cykloalkilowy lub rodnik cykloalkenylowy o 6-10 atomach wegla, prosty rodnik alkilowy, rodnik alkinylowy lub podstawiony rodnik fenylowy. Korzystnie dzialajace zwiazki szkodnikobójcze stanowia te, w których podstawnikami X sa rodniki cykloheksylowe i cykloheptylowe lub tez rodniki n- pentylowe, cykloheksen-3-ylowe i 2-bicyklo[2,2,l] heptylowe. Gdy X oznacza podstawiony rodnik fenylowy, to podstawnikami sa korzystnie atomy chlorowców, grupy cyjanowe, nitrowe lub azydowe.Sposoby wytwarzania zwiazków o wzorze 1 sa omówione w nastepujacych publikacjach: „Structure-Toxicity Relationships of l-Substituted-4-alkyl-2,6,7-trixabicylo[2.2.2] octanes", D.S.Milbrath, J.L.Engel, J.G. Verkade i J.E. Casida, Toxicology and Applied Pharmacology, 47, 287-293 (1979), „Structure-Toxicityraletionships of 2,6,7-Trioxabicyclo[2.2.2] octanes and Rela- ted Compounds", J.E. Casida, M. Eto, A.D. Moscioni, J. L. Engel, D. S. Milbrath i J.G.Verkade, Toxicology and Applied Pharmacology, 36, 261-279 (1976), „Nuclear Magnetic Resonance in Polycyclic Compouds. II Long-Range H^H1 and HrP31 Couoling in Some Adamantane and Bicyclo [2.2.2] octane Derivatiwes", EJ. Boros, K.J. Coskran, R. W. King i J.G. Verkade, JaCS, 88, 1140-1143 (1966), „Unusual Behavior of Hexafluorobenzene and Benzene in the Aromatic Nuclear magnetic Resonanse Shift Effect", R.D. Bertrand, R.D. Compton i J.G. Verkade, JACS, 92, 2702-2709 (1970) i „A New Genral Synthetic Route to Bridged Carboxylic Orto Esters", E.J. Corey i N. Raju, Tetrahedron Letters, 24, 5571-5574 (1983).Produkty posrednie do tych reakcji opisano w publikacjach:,,Ketene Acetals. XXXIV.Tetra, and Pentamethylene Ketene Acetals", S.M. McEkain i E.E. Starn, Jr., Jacs, 77,4571-4577 (1955), "Preparation of Trimethylolisobutane by Condensation of Isovaleraldehyde with Formaldehyde", M.M. Ketslakh, D.M. Rudkovskii i F.A Eppel, Oksosintez, Poluchenie Metodem Oksosinteze Aldegidov, Spritov i Vtorichnykh Produktuv na ikh Osnove, Vses. Nauchn.-Issled., Inst.Neftkhim Protsessov, 156-163 (1963); Extensions of Tollens Condensation", O.C, Dermer i P.W.Solomon,139582 5 Jacs, 76, 1697-1699 (1954) i „Cyclic Ethers Made by Pyrolysis of Carbonate Ester", D.B. Pattison, Jacs, 79, 3455-3456(1957).Nowe pochodne trioksabicyklooktanu o wzorze 1 wytwarza sie jedna z nizej opisanych metod A i B. W obu tych metodach zwiazkami wyjsciowymi sa triole o wzorze RC/CH2OH/3, w którym R ma wyzej podane znaczenie, to jest zwiazki o wzorze 2. Zwiazki te wytwarza sie z odpowiadajacych im podstawionych pochodnych aldehydu octowego przez hydroksymetylowanie i nastepnie stosu¬ jac modyfikowana reakcje Canizzaro (Dermer i Solomen, 1954; Ketslakh i inii, 1963). Przebieg tej reakcji przedstawia schemat 1.W tabeli 3 podano szereg zwiazków o wzorze 1, opisujac ich widma magnetyczne rezonansu jadrowego (nmr) oraz widma masowe (MS). W opisie widm nmr stosowano nastepujace skróty: s — singlet, d — dublet, 2Xd — dwa dublety, dd — dublet dubletów, t — triplet, 2Xt — dwa triplety, q — kwartet, m — multiplet i skrót arom. oznacza sygnal pochodzacy od protonu aromatycznego.Metoda A. Reakcje te prowadzi sie droga katalizowanej kwasem kondensacji triolu o wzorze 2, w którym R ma wyzej podane znaczenie, z ortokarboksylanem o wzorze (R'0)3C-X, w którym X ma wyzej podane znaczenie, a R oznacza rodnik alkilowy lub arylowy, korzystnie rodnik metylowy lub etylowy. Proces przebiega zgodnie ze schematem 2 i otrzymuje sie zwiazki o wzorze 1, w którym R i X maja wyzej podane znaczenie.Proces ten prowadzi sie np. w ten sposób, ze. 0,4 g (2,5mmola) 2-III-rzed.butylo-2- hydroksymetylopropanodiolu-1,3, to jest zwiazku o wzorze 2, w którym R oznacza rodnik IH-rzed. butylowy, miesza sie z 0,5 g (2,5 mmola) ortocykloheksanokarboksylanu trójmetylowego, to jest zwiazku o wzorze (RO)3C-X w którym X oznacza rodnik cykloheksylowy, a R' oznacza rodnik metylowy oraz z 10 mg kwasu 4-toluenosulfonowego i utrzymuje mieszanine w temperaturze 160°C az do calkowitego oddestylowania wytwarzajacego sie metanolu. Pozostalosc suszy sie pod cisnie¬ niem 133 Pa i nastepnie przepuszcza przez krótka kolumne zasadowego tlenku glinowego, otrzy¬ mujac 0,6 g (95% wydajnosci teoretycznej/ zwiazku o wzorze 1, w którym X oznacza rodnik cykloheksylowy i R oznacza rodnik III-rzed. butylowy. Jest to zwiazek nr 60 w tabeli 3. W analogiczny sposób wytwarza sie podane w tabeli 3 zwiazki o numerach 2-9, 13, 14, 17-19, 21, 23-27, 38, 39, 51, 59i65.Ortokarboksylany trójmetylowe, bedace w tych reakcjach produktami wyjsciowymi, sa zwiaz¬ kami dostepnymi w handlu lub wytwarzano je jedna z dwóch metod, które opisano nizej w odniesieniu do estrów trójmetylowych. W pierwszej z tych metod, odpowiedni chlorek benzylidynu lub bromek benzylidynu (wytwarzany przez bromowanie odpowiedniej pochodnej toluenu N- bromoimidem kwasu bursztynowego) poddaje sie przemieszczeniu halogenku przez dzialanie metanolanem. Przebieg tych reakcji przedstawia schemat 3, przy czym symbol Y, wystepujacy w zwiazkach w tym schemacie, oznacza wodór lub jeden albo wieksza liczbe atomów chlorowca albo jedna lub wieksza liczbe grup, takich jak grupa trójfluorometylowa, a NBS oznacza N-bromoimid kwasu bursztynowego.Drugi z wyzej podanych sposobów polega na tym, ze odpowiedni nitryl poddaje sie reakcji z metanolem i z kwasem solnym, otrzymujac najpierw chlorowodorek iminoestru a nastepnie ortokarboksylan trójmetylowy. Reakcja ta przebiega zgodnie ze schematem 4, przy czym symbol X, wystepujacy we wzorach w tym schemacie, ma wyzej podane znaczenie.Metoda B. Przegrupowanie acylowanego hydroksymetylooksetanu. Proces ten polega na tym, ze podstawiony w pozycji 3 3-hydroksymetylooksetan o wzorze 3, wytworzony z odpowiedniego triolu o wzorze 2 droga pirolizy estru kwasu weglowego acyluje sie, po czym otrzymany ester oksetanu o wzorze 4 poddaje sie przegrupowaniu w obecnosci eterowego kompleksu trójfluorku boru, wytwarzajac pochodna trioksabicyklooktanu o wzorze 1. Przebieg tego procesu przedstawia schemat 5. We wzorach wystepujacych w tym schemacie R i X maja wyzej podane znaczenie, a Et oznacza rodnik etylowy.Na przyklad, 2,28 g (12,3 mmola) chlorku 4-nitrobenzoilu w 4 ml bezwodnego chlorometanu dodaje sie w temperaturze 0°C i w atmosferze azotu do roztworu 1,6 g (12,3 mmola) 3-izopropylo-3- hydroksymetylooksetanu w 15 ml bezwodnego dwuchlorometanu z dodatkiem 2 ml bezwodnej pirydyny i miesza otrzymany roztwór w ciagu nocy, po czym ekstrahuje woda, suszy (Na^O^, przesacza i odparowuje. Otrzymuje sie 3,4g (99% wydajnosci teoretycznej) estru 4- nitrobenzoilowego, który nie wymaga dalszego oczyszczania. lH NMR (CDCI3), 6: 1,0 [6H, d,6 139582 (CH3)2C], 2,3[1H, m, C-CH], 4,55[2H, s, CH2OCO], 4,6[4H, dd, Ch2OCH2], 8,3[4H, q, arom.].Produkt ten rozpuszcza sie w 15 ml bezwodnego dwuchlorometanu w atmosferze azotu, chlodzi do temperatury -55°C, dodaje 2 ml eterowego kompleksu trójfluorku boru, pozostawia do ogrzania sie do temperatury pokojowej, po czym dodaje sie trójetyloaminy i odparowuje do sucha. Pozostalosc wytrzasa sie z dwuchlorometanem i z woda, oddziela warstwe organiczna, suszy ja (K2CO3) i odparowuje. Otrzymany produkt oczyszcza sie przepuszczajac go przez mala kolumne zasadowego tlenku glinowego, otrzymujac 1,7 g (50% wydajnosci teoretycznej) zwiazku o wzorze 1, w którym X oznacza grupe 4-nitrofenylowa, a R oznacza rodnik izopropylowy.Jest to zwiazek podany w tabeli 3 pod numerem 28.W analogiczny sposób wytwarza sie zwiazki podane w tabeli 3 pod numerami 29-32,43,53,61, 62, 71, 72 i 74. Biologiczne dzialanie zwiazkówr stanowiacych czynna substancje srodka wedlug wynalazku oznaczanow sposobami opisanymi nizej w przykladach.Przyklad I. LD50 w odniesieniu do muchy domowej.Owadobójcze dzialanie zwiazków podanych w tabeli 1 badano rozpuszczajac te zwiazki w acetonie, albo w tetrahydrofuranie, jezeli byly nierozpuszczalne w acetonie, po czym, stosujac taki sam rozpuszczalnik, sporzadzano roz¬ twory o okreslonych stezeniach badanego zwiazku. Po 0,5 /ul badanego roztworu stosowano miejscowo na otwór brzuszny uspionej, doroslej samicy muchy domowej (Musca domestica), szczepu SCR, po uplywie 3-5 dni od wyklucia sie i majacej ciezar ciala 20 mg. Toksycznoscbadano takze w ten sposób, ze 2-3 godziny przed podaniem badanego zwiazku muchom podawano miejscowo synergetyk PB, to jest eter 6-propylopiperonylowobutylowy glikolu dwuetylenowego w ilosci 250 /xg na 1 g ciala. Muchom poddawanym próbom podawano cukier i wode, utrzymywano je w temperaturze 25°C i po uplywie 24 godzin okreslano stopien smiertelnosci. Dane zamieszczone w tabeli 1 oznaczaja dawke zwiazku w mikrogramach na 1 g ciezaru owadów, przy której zabite zostaje 50%. Dawke te okreslono symbolem LD50.W tabeli 1 uwidoczniono zaleznosc skutecznego dzialania badanych zwiazków od ich budowy, wobec muchy domowej oraz muchy domowej uprzednio poddanej dzialaniu synergetyka PB.Skutecznosc dzialania licznych zwiazków o wzorze 1 jest taka sama jak znanych srodków owadobójczych.Szczególnie silne dzialanie owadobójcze wobec muchy domowej wykazuja te zwiazki o wzorze 1, w których stosuje sie okreslone kombinacje podstawników R i X w tym wzorze, a mianowicei: R oznacza rodnik n-propylowy, izopropylowy, n-butylowy II-rzed. butylowy, IH-rzed. butylowy, cyklopentylowy, cykloheksylowy lub fenylowy, a X oznacza rodnik n-butylowy, n-pentylowy, cykloheksylowy, cyklopeptylowy, 4-cyjanofenylowy,3,4-dwuchlorofenylowy, 3-chlorofenylowy, 4-chlorofenylowy, 4-bromofenylowy, 4-fluorofenylowy, 4-nitrofenylowy, 4-azydofenylowy, pie- ciofluorofenylowy, 2-bicykIo[2,2,l]heptylowy, fenylowy, 2-fluorofenylowy, 4-trójfluorometylofe- nylowy, etynylowy lub cykloheksen-3-ylowy.Innymi podstawnikami X lub R, takie maja nadawac zwiazkom o wzorze 1 zadana aktywnosc, sa podstawione rodniki cykloalkanów lub cykloalkenów o 5-10 atomach wegla. R moze tez korzystnie oznaczac podstawiony rodnik fenylowy, ale gdy X oznacza rodnik fenylowy lub 4-fluorofenylowy, to korzystnie jest jezeli R ma znaczenie inne niz rodnik fenylowy.W dzialajacych szkodnikobójczo zwiazkach o wzorze 1 R moze oznaczac prosty lub rozgale¬ ziony rodnik propylowy lub butylowy, rodnik fenylowy, rodnik cykloalkilowy o 3-10 atomach wegla, a X oznacza rodnik cykloalkilowy lub cykloalkenylowy o 6-10 atomach wegla, albo podstawiony rodnik fenylowy.Inna grupe zwiazków dzialajacych szkodnikobójczo stanowia zwiazki o wzorze 1, w którym R oznacza prosty lub rozgaleziony rodnik propylowy lub butylowy, rodnik fenylowy lub rodnik cykloalkilowy o 5 albo 6 atomach wegla, a X oznacza rodnik cykloheksylowy, cykloheptylowy, cykloheksynylowy lub etynylowy, albo rodnik fenylowy podstawiony chlorowcem, grupa cyja- nowa, azydowa, nitrowa lub rodnikiem alkilowym o 1 lub 2 atomach wegla, zawierajacym 1-3 atomów chlorowca. Jeszcze inna grupe aktywnych zwiazków stanowia zwiazki o wzorze 1, w którym R oznacza rodnik n-propylowy, prosty lub rozgaleziony rodnik butylowy, rodnik cyklo¬ pentylowy albo cykloheksylowy, a X oznacza rodnik cykloheksylowy, cykloheptylowy lub feny¬ lowy, podstawiony w pozycji 3 lub 4 jednym lub wieksza liczba atomów chlorowca lub jedna albo wieksza liczba grup cyjanowych, azydowych i nitrowych. Szkodnikobójcze dzialanie wykazuja takze zwiazki o wzorze 1, w którym R oznacza rodnik fenylowy a X oznacza rodnik fenylowy, podstawiony w pozycji 3 i/albo 4 chlorem i/albo bromem.139582 7 Zwiazek dzialajace owadobójczo i wykazujace to dzialanie w bardzo wysokim stopniu, a mianowicie, dla których w przypadku stosowania ich razem z synergetykiem PB wartosc LD50 osiaga sie przy stosowaniu ich w ilosci mniejszej niz lub równej okolo 5,5 p/g, sa zwiazkami o wzorze 1, w którym X oznacza rodnik 4-chlorofenylowy, a R oznacza rodnik n-propylowy, n-butylowy, II-rzed. butylowy, III-rzed. butylowy, cyklopentylowy,cykloheksylowy lub fenylowy, albo R oznacza rodnik III-rzed. butylowy, a X oznacza rodnik cykloheksylowy, cykloheptylowy, 4-fluorofenylowy, 4-bromofenylowy, 4-nitrofenylowy, 4-cyjanofenylowy lub 3,4-dwuchlorofeny- lowy; albo R oznacza rodnik cykloheksylowy, a X oznacza rodnik cykloheksylowy, cyklohepty¬ lowy, 4-fluorofenylowy, 4-bromofenylowy, 4-cyjanofenylowy lub 3,4-dwuchlorofenylowy.Ogólnie biorac, R i X moga oznaczac zasadniczo dowolne podstawniki organiczne, o ile zwiazki z takimi podstawnikami wykazuja zadana aktywnosc. Stwierdzono, ze aktywnosc ta wystepuje, gdy R i X oznaczaja rodniki n-alkilowe, rozgalezione rodniki alkilowe, rodniki cykloal- kilowe, podstawione rodniki cykloalkilowe, rodniki fenylowe lub podstawione rodniki fenylowe.Aczkolwiek nie wszystkie zwiazki o wzorze 1 z takimi podstawnikami sa dostatecznie aktywne, to jednak mozliwe sa liczne odpowiednie kombinacje. Poza tym, proste próby, jak np. opisana wyzej próba z mucha domowa, albo prowadzone w podobny sposób próby z innymi szkodnikami, umozliwiaja szybkie okreslenie, które z tych kombinacji sa odpowiednie wobec danego szkodnika.Przyklad II. Badania z innymi owadami. Toksycznedzialanie zwiazków podanych w tabeli 2 wobec doroslych samców karaczana amerykanskiego (Periplaneta americana) badano podajac roztwory zwiazków, przygotowane sposobem opisanym w przykladzie I, na klatke piersiowa owadów i stosujac po 1,0 /xl rozpuszczalnika stanowiacego nosnik na 1 owada. Próby te przeprowa¬ dzano równiez i w ten sposób, ze na 2 godziny przed podaniem badanego zwiazku owady trkatowano synergetykiem PB w ilosci 250 fig. Owady utrzymywano w temperaturze 25°C. i wartosci LD50 okreslano po uplywie 24 godzin. Stwierdzono, ze na skutek zjawiska synergizmu aktywnosc zwiazków wzrasta silnie do wartosci podobnych do tych, jakie osiagano w badaniach z muchami, potraktowanymi uprzednio synergetykiem PB. Wyjatek stanowia zwiazki o numerach 13 i 38, których toksyczne dzialanie na muchy jest ponad 10 razy silniejsze od dzialania na karaczany.Inne próby wykazaly, ze zwiazek nr 6 dziala takze toksycznie na larwy komora, czarna mszyce burakowa, prusaka i na zmienika baldaszkowca.Przyklad III. Próby z innymi synergetykami.Zamiast PB mozna stosowac i inne synergetyki jako srodki inhibitujace dzialanie odtruwajace, powodowane przez utlenianie. Potwierdzily to badania przeprowadzone wobec muchy domowej ze zwiazkiem o wzorze 1, w którym R oznacza rodnik III-rzed. butylowy, a X oznacza rodnik 4-chlorofenylowy. Dzialanie synergiczne, uzyskiwane przy stosowaniu PB w ilosci 250 /ug/g» osiaga sie równiez wtedy, gdy zamiast PB jako synergetyk stosuje sie fenylofosfonian 0-/2- metylopropylo/-0-/2-propynylowy/ w ilosci 125/ug/g. W próbach tych synergetyk i zwiazek owadobójczy stosowano równoczesnie, aby stworzyc warunki bardziej zblizone do tych, jakie stosuje sie w praktyce. Tesynergetyki sa stosunkowo niekosztowne i nie sa szkodliwe dla ssaków.Wynika z tego, ze w celu zwiekszenia owadobójczego dzialania zwiazków o wzorze 1 dzieki zjawisku synergizmu mozna stosowac rózne synergetyki.Przyklad IV. Badanie toksycznosci dla ssaków.Toksyczne dzialanie dwóch zwiazków o wzorze 1 wobec ssaków badano oddzielnie, rozpu¬ szczajac kazdy z tych zwiazków w oleju oliwkowym i podajac otrzymany roztwór dootrzewno myszom i okreslajac smiertelnosc po uplywie 24 godzin. Badano zwiazek o wzorze 1, w którym R oznacza rodnik III-rzed. butylowy i X oznacza rodnik cykloheksylowy, to jest zwiazek nr 60 oraz zwiazek o wzorze 1, w którym R oznacza rodnik izopropylowy i X oznacza rodnik cykloheksylowy, to jest zwiazek nr 59. Wartosci LD50 wyniosly dla zwiazku nr 60 powyzej 200, a dla zwiazku nr 59 powyzej 500mg na 1 kg ciezaru ciala. Jak wynika z tego, toksycznosc zwiazków o wzorze 1 dla ssaków jest stosunkowo mala. Moze se ona zmieniac znacznie w zaleznosci od rozpuszczalnika stanowiacego nosnik, od sposobu podawania zwiazku i od gatunku ssaka.Zwiazki o wzorze 1 wykazuja silna aktywnosc szkodnikobójczawobec róznego typu owadów.Zwiazki te latwo ulegaja biodegradacji.g 139582 Zastrzezenia patentowe 1. Srodek szkodnikobójczy zawierajacy obojetny nosnik i/lub substancje pomocnicze oraz substancje czynna, znamienny tym, ze jako substancje czynna zawiera co najmniej jedna pochodna 2,6,7-trioksabicyklo[2.2.2]oktanu o ogólnym wzorze 1, w którym R oznacza rodnik propylowy, rodnik butylowy, rodnik C3-Cio~cykloalkilowy lub rodnik fenylowy, a X oznacza rodnik Có-Cio- cykloalkilowy, Có-Cio-cykloalkenylowy, alkinylowy lub podstawiony rodnik fenylowy, przy czym gdy X oznacza rodnik 4-fluorofenylowy, wówczas R ma znaczenie inne niz rodnik fenylowy. 2. Srodek wedlug zastrz. 1, znamienny tym, ze jako substancje czynna zawiera 1-/4- chlorofenylo/ -4-n-propylo-2,6,7- trioksabicyklo[2.2.2]oktan, 1-/4- chlorofenylo/-4-n- butylo- 2,6,7- trioksabicyklo[2.2.2]oktan, 1-/4- chlorofenylo/-4-II- rzed. butylo-2,6,7 -trioksabicyklo[- 2.2.2]oktan, 1-/4- chlorofenylo/-4-IH- rzed. butylo-2,6,7- trioksabicyklo[2.2.2]oktan, 1-/4- chlorofenylo/-4- cyklopentylo-2,6,7- trioksabicyklo[2.2.2]oktan, 1-/4- chlorofenylo/-4- cyklohe- ksylo-2.6.7-trioksabicyklo[2.2.2]oktan, 1-/4- chlorofenylo/-4- fenylo-2.6.7- trioksabicyklo[2.2.2]- oktan, 1-cykloheksylo- 4-III-rzed. butylo- 2.6.7-trioksabicyklo[2.2.2]oktan, l-/4-fluorofenylo/-4- III- rzed. butylo-2.6.7- trioksabicyklo[2.2.2]oktan, 1-/4- bromofenylo/-4-III- rzed. butylo-2,6,7- trioksabicyklo[2.2.2]oktan, l-/4-nitrofenylo/ -4-III-rzed-butylo -2,6,7- trioksabicyklo[2.2.2]ok- tan, 1-/4-cyjanofenylo/-4- III-rzed.butylo-2,6,7-trioksabicyklo[2.2.2]oktan, l-/3,4-dwuchlorofe- nylo/ -4-III-rzed. butylo-2.6.7- trioksabicyklo- [2.2.2]oktan, l-cykloheksylo-4-cykloheksylo-2.6.7- trioksabicyklo[2.2.2]oktan, l-cykloheptylo-4- cykloheksylo-2,6,7-trioksabicyklo [2.2.2.] oktan, 1-/4- fluorofenylo/-4- cykloheksylo-2.6.7- trioksabicyklo[2.2.2]oktan, l-/4-bromofenylo/ -4- cykloheksylo-2.6.7- trójoksabicyklo[2.2.2]oktan, l-/4-cyjanofenylo/4-cykloheksylo-2.6.7- trójo- ksabicyklo[2.2.2]oktan albo 1-/3,4 -dwuchlorofenylo/-4 -cykloheksylo-2.6.7- trójoksabicyklo[- 2.2.2]oktan.139 582 RCHCHO CH,0 NaOH, woda Schemat 1 RC (CH20H)3 , OH (R'0)3C-X n r-O, R-^-oh -vtz—-R<.oV-x OH H \-0 Wzór2 0 u . „ ^ór 1 Schemat 2 Y ^CCl CH30H 3 NaOCH3 Y CV ^{00^3 Y^— NBS Y ^CH: I Na OCH CH30H" 0"CBrJ Schemat 3139582 /NH2Cl xcn -^!— xc7—^^xc(och3), CH3OH -OCH, Schemat 4 R OH (Et0)2C0 OH KOH R Wzdr 2 Q ClC0X pifi^dijna OH Wzór 3 R Q BR 3 etc rat R O^X Wzór 1 Wzór 4 Schemat 5 Pracownia Poligraficzna UP PRL. Naklad 100 egz.Cena 130 zl PL PL PL PL PL PL